Dr. Rrapo Zguri, 9 Maj 2015
Është tronditëse. E pathënë. E pashkruar. Dhe pashpirtshmërisht e vërtetë. Është historia e një dashurie që na shfaqet në distancë me një vello mistike të magjishme, derisa vjen momenti i pamëshirshëm i demistifikimit të saj, në trajtat e egra, pasionante dhe reale të çvirgjërimit. Jo thjesht të çvirgjërimit fizik, por edhe të atij shpirtëror. Për të na kumtuar se dashuria nuk është diçka që mund ta marrim si të mirëqenë. Dashuria nuk është diçka që domosdoshmërisht na takon. Dashurinë duhet ta fitojmë. Dhe dashurinë e fiton ai që e çvirgjëron.
Më dhemb në shpirt ta quaj një “kryevepër” romanin e Thanas Medit “Fjala e fundit e Sokrat Bubës”. Pasi “kryevepër” në shqip është një fjalë kaq e konsumuar dhe e stërthënë për turlilloj punësh letrare kallpe të cilat reklamohen me bojëra varaku në ekranet televizive. Dhe është pjesë e rëndomtë e fjalorit të atyre tokësorëve që shqyhen për pak “nam” në të gjallë, për t’u shuar shumë shpejt “pa nam e nishan” në humbellën e harresës. Romani i fundit i Thanas Medit është diçka më e lartë, më e papërsëritshme, më “jashtëtokësore” dhe më e paarritshme.
“Është yll” – do të më thoshte para pak kohësh kolegia ime e mençur dhe e ditur Dhurata Shehri, përgjegjëse e departamentit të Letërsisë në Universitetin e Tiranës, kur unë thjesht e pyeta: “Si t’u duk romani i Thanas Medit”. Ky vlerësim më ndihmoi të gjeja edhe përcaktimin më të saktë të mundshëm për këtë punë të pazakontë të Medit: Është yll! Është një punë e cila, me papërsëritshmërinë dhe distancën e vet nga punët e rëndomta dhe të përkohshme, reflekton tiparet unike dhe eternitare të yjësive. Po e ngre shumë lart? – mund të ishte një pyetje prej tokësorësh. I përgjigjem: Ju lutem lexojeni dhe pastaj më gjykoni.
Gjithçka nis si një rrëfim mistik. Katerina 5-vjeçare, vajza e vogël e Kolebajve sëmuret nga sëmundja e rrallë e bundës dhe as mjeku i fshatit, as hoxha apo prifti dhe as ca të kënduara të tjera nuk po arrinin t’i shpëtonin jetën. Deri në momentin kur Arhonda e Bubajve, që herë pas herë takohej e binte me të vdekurit, i tha me të qetë Parashqevisë, nënës së Katerinës:
– Takse nuse për nipin tim, Sokratin, dhe do të rrojë.
– E juaja qoftë, – ia ktheu Parashqevia. -Vetëm të rrojë.
Kaq ishte. Një ditë më pas vogëlushja hapi sytë dhe ri-erdhi në jetë. Por tashmë si një vajzë e fejuar – më saktësisht “e taksur” – për të cilën lidhja me djalin e Bubajve nuk ishte thjesht një akt mblesërie, por vetë garancia (apo taksa) për jetën e saj.
Përmes një rrëfimi dinamik të autorit, mes dy të fejuarve që në vogëli nis e konturohet një marrëdhënie në eter, e cila zhvillohet në distancën që krijonin rregullat e zakonit dhe vetë hapësira fizike mes dy lagjeve të një fshati vllehësh me kasolle kashte, ku ai dhe ajo rriten për njëri-tjetrin por pa njeri-tjetrin. Pa e kuptuar mire “taksjen” që kishte ndodhur. Derisa mbërrijnë të dy në moshën kur arrijnë t’i kuptojnë gjërat më në fund. Dhe kur në sfond iu shfaqet fantazma e dashurisë.
Në romanin e Medit ajo vjen nga s’e pret, herë nga porta kryesore, duke hyrë serbes-serbes si në shtëpinë e vet dhe herë duke kapërcyer gardhet e thurur me kallama luledielli, herë nga thellësia e ndjenjave serioze dhe herë nga cektësia e mëkatit. Ku e ku, ajo duket sikur buron nga stomaku, nga ai lëmshi që të mblidhet në agoninë e pritjes, dhe ku e ku nga zemra, duke shkaktuar sëmbime të tilla që të bëjnë ta shkulësh zemrën dhe ta flakësh tej për t’iu nënshtruar atij lëmshi marramendës që mblidhet diku poshtë barkut.
Ç’është dashuria? Fat i paracaktuar? Marrëdhënie përkatësie? Zgjedhje e lirë? Është forca që na shtyn apo ajo që na tërheq? Është rreziku apo shmangia e tij? Është iniciativa e dalldisur apo përmbajtja e arsyeshme? Është fjala e nxjerrë jashtë apo ajo e mbajtur brenda? Është miklimi i sedrës apo shfrimi i paturpësisë? Është pranimi apo refuzimi? Është vonesa apo nxitimi?
Këto dhe qindra pyetje të tjera të lindin ndërsa ti si lexues ndjek fillin që të mban lidhur deri sa të mësosh më në fund përfundimin e një historie dashurie që pa frikë mund thuhet se është nga më të bukurat dhe nga më tronditëset në letërsinë shqiptare por edhe atë botërore. Syri i mprehtë i detajeve, misticizmi i magjishëm dhe gurgullima shpirtërore në sfond, formësojnë hapa pas hapi një rrëfim origjinal që ndërton madhështinë përmes thjeshtësisë. Asgjë nuk është e dëgjuar më parë. Asgjë nuk është e parashikueshme. Nga skena në skenë t’i si lexues ndjen dështimin tënd për t’iu dhënë personazheve dhe rrjedhës së jetës së tyre atë drejtim që do të dëshiroje apo që do të të pëlqente. Sepse rrëfimi i autorit është i pamëshirshëm ndaj pritshmërive tona. Atë nuk e udhëheq busulla e forcës banale të rëndesës. Atë e udhëheq magjia e të papriturave të panjohura të jetës.
Romani ka një dialog të paktë por të pikuar. Që vjen me një shqipe brilante në trajtën e të thënave të mençura, të cilave edhe një presje e shtuar apo e hequr do t’iu prishte ekuilibrin dhe do t’iu humbte bukurinë. Fjalitë e rrëfimit janë të shkurtra por në një vijimësi tërheqjeje që zgjat pa fund dhe që të bën të mos shkëputesh deri në mbarim të historisë. Rimarrja mjeshtërore e narracionit, freskon kujtesën e lexuesit herë pas here. Aty-këtu teksti ndërpritet nga tre-katër vargje baladash apo këngësh popullore, si për t’u ngritur një oktavë më lart dhe për të të kujtuar se kemi të bëjmë me një ndodhi legjendare, nga ato që i ndeshim shumë rrallë, por kur i ndeshim i përjetësojmë në këngë dhe balada. Rrëfimi rrjedh duke qenë në kërkim të së pazakontës dhe të mbarimit të shumëpritur (por aspak të parashikuar) kur dëgjon të shfaqet fjala e fundit e Sokrat Bubës, ajo të cilën ai nuk mundi ta nxjerrë përtej gardhit të dhëmbëve për vite e vite me radhë. Ç’është kjo fjalë që qenkësh kaq e vështirë për t’u artikuluar, saqë më e lehtë do të ishte për heroin që të nxirrte një tufë krimbash nga goja se sa atë? Kur gjithçka përfundon, ti si lexues mbetesh pa gjumë. Duke ndjerë për një kohë të gjatë çekanin e një pyetjeje që të godet në tëmtha: O zot, pse? Pse duhet të ndodhë kështu?
Një pyetje që të lind vetëm kur mbaron së lexuari punët e letërsisë së madhe.
* * *
Jo rrallë letërsia e madhe me vlera globale e merr mushtin e vet nga realitete lokale. Në letërsinë e mirë ka një lloj korrelacioni mes globales dhe lokales, një korrelacion që ndjek logjikën: Sa më e vërtetë të jetë lokalisht, aq më interesante bëhet globalisht. Ky roman i Medit sjell në publikun shqiptar si edhe më gjerë pjellorinë e një torfe letrare lokale të papunuar dhe të pambjellë më parë, që ndryn brenda saj lëngata dhe begati të jashtëzakonshme. Është jeta e një komuniteti të heshtur, të vetëflijuar, të mbuluar nga mjegulla e misterit dhe e harresës dhe e paeksploruar deri më sot nga pena e ndonjë shkrimtari të njohur. Bëhet fjalë për komunitetin e vllehëve, damarin latin që përshkon në linja periferike apo qendrore korpusin shpirtëror multikulturor dhe multietnik të Ballkanit.
Bir i këtij komuniteti, Thanas Medi merr përsipër të shkulet nga vetvetja për ta kundruar atë nga jashtë siç e shohin të tjerët, duke qenë i pamëshirshëm ndaj vetes në momentet kur me sytë e tjetrit e përdhos apo e injoron atë, e përbuz, e mëshiron apo e krahason me komunitete të tjera. Është një mision i vështirë që të shkulësh sytë e tu dhe t’i vendosësh kundruall vetvetes si sy të tjetrit për të provuar të vërtetën e madhe të dhimbshme se ne nuk jemi ata që mendojmë se jemi, por jemi ajo që të tjerët shohin tek ne. Dhe ajo që të tjerët thonë dhe mendojnë për ne. Këtë lloj ndërmarrjeje autorit i pëlqen ta krahasojë me autopsinë. Por në këtë rast ajo vjen si një lloj vetë-autopsie i një kurmi ende të gjallë, ku bisturia e pamëshirshme depërton nga zemra tek të pëgërat e një organizmi, nga veset tek virtytet, nga ëndrrat tek makthet. Gjatë leximeve të mia të derimëtanishme, unë nuk kam ndeshur asnjë autor që do të kishte guximin dhe aftësinë ta bënte këtë vetë-autopsi për komunitetin e vet, një vetë-autopsi e cila është praktikisht e pamundur për letërsinë e vogël.
Për autorin asnjë popull nuk ka përse të ndjehet keq apo mirë për atë që është. Sensi i inferioritetit apo i superioritetit kolektiv janë marrëzira të mendjes njerëzore. Sepse jeta në thelb nuk është kolektive por individuale. Individuale është edhe dashuria. E cila mbetet nga të paktat ndjenja pasionante që qëndrojnë në themele të jetës njerëzore pa u infektuar nga pasionet kolektive kontraversale. Duke provuar në sfidën e vet të përhershme se është e aftë të bashkojnë edhe ekstremet që konsiderohen të pamundura për t’u bashkuar nga mendja e sëmurë e gjykimit kolektiv.
* * *
Pas rënies së censurës shtetërore dhe vendosjes së ekonomisë së tregut të lirë në fillim të viteve ’90-të, edhe industria e librit u liberalizua dhe tregu i botimeve pësoi një rritje të vrullshme. Sot, në krahasim me vitin 1990, numri i botimeve është mijërafishuar. Në këto 25 vjet, kanë shkruar e botuar çdo njeri që ka dashur të hedhë në trajtën e të zezës në të bardhë atë që ka patur në kokë, pavarësisht nga talenti apo njohuritë për artin e të shkruarit. Kjo ka bërë që lexuesi të gjendet përpara një rrokopuje botimesh ku vlerat, të cilat zakonisht janë të rralla, kanë humbur në pyllin e dendur të shkurreve letrareske që pushtuan terrenin e letrave shqipe. Edhe ata pak autorë me vlerë të këtyre viteve si Fatos Kongoli në prozë apo Luljeta Lleshanaku në poezi nuk kanë arritur të dalin sa duhet në dritë.
Bujën më të madhe në këto vite e kanë bërë vetëm një grup shkruesish nga armata e ushtrisë së përpunimit të opinionit publik, të cilët duke patur akses në mediat e informimit masiv, kanë arritur të artikulojnë “kryeveprat” e tyre në reklama të bujshme, në krah të reklamave për bebelino, për lëngje dobësimi, për pije energjike apo për çamçakëza. Letërsia e vërtetë, është mbuluar nga hija e këtyre shkurreve agresive si një manushaqe e brishtë e flijuar në heshtje.
Kjo kishte ndodhur deri vonë edhe me letërsinë e shkruar nga Thanas Medi. Deri në momentin kur një ditë nëntori të vitit 2014 e telefonuan nga Tirana e “të mëdhenjve” për ta njoftuar se romani i tij “Fjala e fundit e Sokrat Bubës” ishte shpallur romani më i mirë i vitit në Shqipëri. Për ish-mësuesin e letërsisë nga Lunxhëria e Gjirokastrës, tashmë emigrant në Greqi, kjo telefonatë u mor si një shaka a rreng i ndonjë miku. Por ishte e vërtetë! Falë një komisioni profesionistësh të mirë dhe objektivë, Thanasi u ngrit nga hija e përhumbjes dhe e heshtjes, në një podium mëse të merituar. Dhe kjo edhe falë insistimit të ministres Mirela Kumbaro, për të organizuar më në fund një konkurs të vërtetë të punëve letrare në Shqipëri. “Isha me fat”– thotë me modesti Thanasi për çmimin. Pa e besuar kurrë se ata që janë me fat jemi ne, lexuesit e tij, që kemi në dorë më në fund pas shumë vitesh një titull të ri, i cili për mua shënon rishfaqjen e letërsisë së madhe të zhvilluar në Shqipëri. Një titull që mund të qëndrojë denjësisht në krah të veprave të Kadaresë dhe të Kutelit, por edhe të Gabriel Garsia Markezit, Çehovit, Dostojevskit apo të Izabel Aljendes!
