Ezio Savino
DËGJIMI
Në ç’kuptim mund të themi se poezia është dëgjim? Ignazio Matte-Blanco na kujton se një poet spanjoll i shekullit të kaluar, Espronceda, u mundua të shkruante në vargje ndjenjat që përjetuan spektatorët prej një kali që hidhej me vrull të hazdisur dhe mihte në pluhur. Vargu i parë, i shpejtë dhe i rrëmbyer, tingëllon kështu:
“Të hidhesh furishëm me vrull të egër”.
Mbyllja, me rrokje të thyera, trokëllitëse, shfaq venitjen e potkonjve të largët: “E nuk shihet më se ku shkon”.
Një shembull zbavitës ky i imitimit dëgjimor. Por dëgjimi – ndoshta më i pari nga shqisat njerëzorë të thirrura në mbretërinë e Poezisë, që nga kohërat e hershme të zanafillës deri te rapsodët – na ofron shumë të tepër se krijimet poetike gjithë afsh. Kjo ndodh kur tingulli shndërrohet në kujtim, në përfytyrim të ëmbël, në zë të dashur që fëshfërin si një pëlhurë e çmuar.
Gyula Juhász, hungarez (1883-1937), tek poezia “Si ishte” shkruan:
“Se si ishte mëndafshi i zërit të saj, më nuk e di: / por kur në fusha kthen pranvera / e ndjej sërish fjalën e ngrohtë të Anës / që ende më flet nga një tjetër pranverë / pranverë e largët si qielli”. Oh, kujtimi, nëpërmes shqisës së dëgjimit zgjerohet në cifla ekzistence drithëruese, i gjallë si në një dramë.
Fernando Pessoa (1888-1935) portugez, tek “Shi i pjerrët”, VI, shkruan
“Dirigjenti lëviz baketën, / dhe muzika e lëshuar, e trishtë ndalet… // Më kujton fëmijërinë, atë ditë / kur luaja pranë murit të kopshtit / duke hedhur topin, nga njëra anë ishte një qen të gjelbër dhe në anën tjetër / një kalë bojëqiell tek vraponte me një jockey të verdhë… // Muzika vazhdon, dhe ja, në fëmijërinë time / papritmas, mes meje dhe maestros, një mur i bardhë, // tashmë bërë qen i gjelbër, topi shkon e vjen, / kalë bojëqiell,tanimë, me jockey të verdhë… // I gjithë teatri është kopshti im, fëmijëria ime / është në çdo vend dhe topi lëshon muzikë, / një muzikë të trishtë dhe të mjegullt që shëtit në kopsht…” Vetë vargu mund të tingëllojë.
Mohamed Bennìs (1948) poet arab, tek “Kambanat”, shkruan:
“Kambanat kumbojnë në dhomën e heshtjes sime / një tufë diejsh / endacakë / si unë / fushat / rrethojnë teatrot/ prej kuptimit të jetës dhe ekzistencës // Ishin palma ato kambana / pasqyra të pikturuara nga një fëmijë / në qetësinë e tij / në prani / të valëve…”.
Në virtuozitetin e fjalës poetike, përsoset shkrirja mes tingujve të rrokjeve, ritmeve të intonacionit dhe kuptimit të fjalëve, në një simfoni të vetme që mahnit.
Italiani Gabriele D’Annunzio (1863-1939), tek “Shiu në pyllin me pisha”, shkruan: “Dëgjon? Shiu po bie / mbi gjelbërimin / e vetmuar / me një krakëllimë që vazhdon / dhe ndryshon në ajër / sipas degëve / më të rralla / më pak të rralla. / Dëgjo. I përgjigjet / vajtimi këngës / së gjinkallave / të cilat vajtimi jugor / nuk i tremb, / as qiell’ i hirtë…”
Poeti ia arrin qëllimit, me triumfin e lirë dhe të pakët, kur tingujt – rrokje që mbështjellin kuptimet – buçasin në mendje si kumbime të të vërtetave të padyshimta, të teoremave filozofike të çarmatosura në shkëlqimin e vet.
Eugenio Montale, italian, (1896-1981), tek “Arsenio”, shkruan:
“Dëgjo mes palmave zërin e drithëruar / të violinave të shuara kur rrotullojnë / gjëmimin me një dridhmë llamarina / e rrahur; shtrëngata është e ëmbël kur / derdhet me vrull ylli i verës / në qiellin e kaltër dhe të paarritshëm natën / kush e ka radhën : nëse rrufeja e gdhend / e punon si një pemë të çmuar / ndaj dritës që skuqet: dhe timpani / i ciganëve është gjëmimi i heshtur…”
SHIKIMI
Letra është pëlhura. Fjalët shpërndahen si ngjyruesit. Teknika poetike është penelata e pikturuar dhe e butë, njëlloj si tek danezi Inger Christensen (1935):
“Ngjiten / fluturat e planetit / si pigment nga nxehtësia e tokës, / vishnje, okër, flori dhe e verdhë, / trazuar plot me elementë kimikë. // Është kjo rrahje krahësh një grumbull / grimash drite në një mirazh? / Vjen nga fëmijëria kjo verë e ëndërruar / e pastrër si nën një rrezë të nënshtruar? // Jo, është engjëlli i dritës që ngjyros / veten si Apolloni, / si flutur / flutur nate dhe sfinks…”.
Por mund të jetë fundi i akuarelit, që mpreh shikimin në detajet imcake.
Japonezi Sakutaro Hagiwara, (1886-1942): “Treni i natës” :
“Drita e mehur para agimit lë të akullta / gjurmët e gishtit mbi xhamin e dritares. / Edhe pse faqja e malit po zbardhohet / në qiellin, e heshtur si mërkur, / nëse udhëtarët nuk zgjohen nga gjumi / mërzi të dëgjosh vetëm psherëtimën e lodhur të dritës elektrike!”
NUHATJA
Prej shekujsh qarkullon mendimi se poezia është magji. Kjo nuk është thjesht një shprehje. Magji është fuqia e veprimit mbi realitetin, në mënyrë dhe kohë përballë të cilave arsyeja, përvoja, shqisa e shenjtë jep e merr me kokëfortësi. Poetët e lashtë – Orfeu, Muzeu, Tamiri – me formula dhe akorde çrrënjosnin lisa, i vërtisnin ata në shtjella marramëndëse, ndillnin tigra dhe ujqër në festa të shtruara poezie që i bëjnë për të qeshur me sarkazëm konformistët. Poeti muzikant, e hapte harpën në intonacione të panjohura, dhe dërrasat e pishës lotonin vetiu – në bashe dhe trupa anijesh me emra dragonjsh dhe balenash, që më pas shpëtojnë borërat dhe dallgët. Nga poret e letrës poeti di të nxjerrë ende parfume dhe aroma.
Robert Frost (1874-1963), amerikan, tek poezia “Pas mbledhjes së mollëve”, shkruan:
“Por nga mbledhja e mollëve tashmë mbarova. / Parfum ëndrrash është netëve dimri / aroma e mollëve : më qetëson. / Nuk mund të fshihem prej syve, nga e çuditshmja / ndjenjë që ndjeva teksa vështroja në mëngjes nga xhami / peshkuar nga dehja dhe i vendosur / përballë asaj bote që më zbardh…”.
Erëmimet, natyrisht, janë përplot me simbole të jetuara.
Luis Cernuda (1904-1963), spanjoll, tek “Ajo që është më e brishtë zgjat”, shkruan :
“Rinia? Vetëm / një aromë portokalli / në shesh natën / kur drita e marrë / dhe një fener ndizen. / Atë aromë e ndjeva / të ngrihej nga e kaluara / dje e jotja , sot e huaj, // dhe të trazon : aroma / vetëm, pa kujtime…”.
Aroma është busulla në detin e madh të qenies dhe kujtimit, një instrument i thellë njohjeje dhe intuite, jo më pak fisnike se sa shqisat e tjera.
Francezi Paul Eluard (1895-1952), shkruan:
“Erëmime të nxjerra nga një ag i ngrohtë / që rri ende mbi yje / e gjithë bota vjen nga sytë e tu të pastër / dhe gjaku im rrjedh në ato shikime…”
PREKJA
A është me të vërtetë e butë letra e poetit? Apo është e ashpër, e palëmuar dhe me gjemba?
Italiani Giuseppe Ungaretti (1888-1970), tek “Lumenjtë”, shkruan:
“Në mëngjes u shtriva / në një urnë uji / dhe si relike / pushova // Duke rrjedhur Isonco / më lëmonte / si gurin e vet // I mblodha / katër eshtrat e mia / dhe u largova / porsi akrobat / ujërash // Përkëdhela veten / pranë teshave të mia / të pista prej luftës / dhe si beduin / u përkula / për të thithur / diellin…”.
Marina Ivanovna Cvetaeva (1892-1941), ruse, tek “Vargje për Blok”, shkruan:
“Emri yt – ah, nuk mundet! – / emri yt është puthje mbi sy, / në të ftohtin e ëmbël të qepallave të palëvizshme. / Emri yt është puthje dhënë dëborës. / Një gllënjkë burimi, e akullt, e kaltër./ Me emrin tënd gjumi është i thellë”.
Si mund ta mohosh që duke dëgjuar fjalët shqisa jonë e të prekurit rizgjohet dhe provon ndjenja më reale se vetë realiteti?
Por nuk provon vetëm pengesa gurësh lumi dhe goditje të akullta.
Në këto vargje të Janis Ricos, (1909-1990), grek, përhapet ngrohtësia më e butë e botës; “Fjalë epshi” :
“Gjithë trupat që kam prekur, kam parë, kam ëndërruar, të gjithë / mbledhur në trupin tënd, O, Diotimë epshore / në simpoziumin e grekëve…”
SHIJIMI
Dhe ja ku na shfaqet një lloj bible karaibesh për shqisat në këtë sulm të madh simfonie me të dëgjuarën, shikimin, prekjen, shijimin që përhapen në prekje të mahnitshme derisa të ndjejmë në gjuhë shijen e mishit të djegur të piratëve, pjekës të gjahut.
Derek Walcot (1930), nga Karaibet, tek “Deti është historia”, shkruan kështu:
“Ku janë monumentet tuaja, betejat tuaja, martirët? / Ku është kujtesa juaj fisnore? Zotërinj, / në atë pamje të hirtë. Deti. Deti / aty mbyllet.
Deti është Historia. // Në fillim vlonte vaji, / i rëndë si kaos; / pastaj, si një dritë në fund të një galerie, // feneri i një karavele / ajo ishte zanafilla. / Pastaj u dëgjuan ulërimat shurdhuese, / e pëgëra, të qarat: // Eksodi, / asht më asht i çliruar nga korali, / mozaikët / të kthyer nga hija mirëbërëse e peshkaqenit, // ajo qe Arka e Dëshmisë. / Pastaj erdhën nga skajet pickues / të dritës në fund të detit / harpat e dhimbshme të së keqes babilonase, / si aglomerat molusqesh si prangat / mbi gratë e mbytura, / dhe ato qenë byzylykët e fildishtë / të Këngës së Salomonit, / por deti vazhdonte të kthente fletët // duke kërkuar Historinë. / Pastaj erdhën njerëzit me sy të rëndë si spirancat / që mbyten pa varre // kusarë që pjekin bagëti / duke lënë brinjët e tyre të djegura si gjethe palme / mbi breg…”
Më e përditshme, por jo më pak luftëtare dhe e përgjithshme është shija e mollëve të vargjet e Janis Ricos.
Në “Fjalë epshi” lexojmë: “Vërtet, mos harro / kur të shkosh në treg të blesh mollë me shumicë, / jo ato të artat e Esperideve, por të mëdha dhe të kuqe që kur të zhytesh / në tulin e fortë dhëmbët e tu të bardhë të mbeten aty / si përjetësia në libra, mbushur me jetë buzëqeshja jote”.
Jo, më mitologji; mjafton dhe ari i rremë i historive të Herakliut, kopshti i magjepsur i Esperideve të paharruara: sot poezia është në buzëqeshjen e dashur, që godet me mjeshtëri të panjohur frutin deri edhe te artistët klasikë.
SHQISA E GJASHTË
Të dish është ndjenjë e vetvetes. I pari, urdhëri i vetëm dijes helenike, flamuri dhe manifesti që valëvitej në mermerin e Delfit: “Njih vetveten”. Sa herë kanë e shtruar poetët pyetjen e madhe Kush jam unë? Jo gjenetiku im, jo, jo ai. Aty punon filozofi, munduesi i shpirtit, prifti, politikani… Qena ime poet. Dhe sa përgjigje. Ja kush janë të parat, disa prej tyre.
Czeslaw Milosz (1911-2004), polaku, tek “Për poezinë”, shkruan :
“Më fal, poezi, nëse është faj që nxora / këtë zë dhimbjeje, zë njerëzor që hiqet, / si zëri yt i ndryshëm nga një lëmsh ankimesh / si një valë e bardhë deti prej moçalesh ngjyrë korali. // Ti, që je skica e flegrave / të një kali që ende s’ka ardhur në jetë, forma dhe ngjyra / e mollës së shpërbërë në pluhur, krahët vetëtitës / të dallëndyshes që preku kryet e Tiberit / në atë pikë të caktuar të përkatësisë, // thuamë, ç’do të thotë t’i thuash “Ti” / gjërave, që nuk kanë gjuhë tjetër veçse qenies tyre / dhe rrinë aty ku mbaron koha, larg, larg / nga urrejtja njerëzore dhe nga dashuria”.
Eeva-Liisa Manner (1921-1995), finlandeze, tek “Teorema”:
“Të jetë e vështirë proza, le të ngjallë shqetësim. / Por poezia është një jehonë, që dëgjohet kur jeta është e heshtur: / në male rrëshqasin hijet : imazhe ere dhe mjegulle, / kalimi i tymit apo i jetës: i kulluar, i errët, i kthjellët, // një lumë që rrjedh lehtë…”
Kostas G. Kariotakis (1896-1928), grek, “Vargjet e mia”:
“Janë bijtë e mi, Vargjet, e gjakut tim. / Flasin, por u jap fjalët atyre / si të ishin copëza të zemrës sime…” : “Ne jemi qeste paksa të shpartalluara / Era, kur fryn mbi korda, / si zinxhirë të këputur, rizgjon / vargje, zhurma që s’tingëllojnë. // Ne jemi antena paksa të veçanta…”
Poezia është monedhë e ekzistencës së përditshme të Ricosit, Fjalë epshi, pikëmbërritje e bujshme, sepse poezia – poeti që i jep zë, gjak e shpirt – e kupton hovin se qenia e tij përputhet me fjalët, siç është besuar gjithnjë, por jeta, e cila nuk ka nevojë për tinguj shqiptues, shprehet vetë, me gjeste të dashuruara dhe të heshtura.
“Poezitë që kam jetuar duke heshtur mbi trupin tënd / do më kërkojnë zërin e tyre një ditë, kur të ikësh. / Por unë nuk do të kem më zë për t’i treguar atëherë. Sepse ti ishte mësuar / të ecje zbathur nëpër dhoma, e pastaj strukeshe mbi shtrat, / lëmsh puplash, mëndafshi e flakë e egër… Pra, / si mund të kem më zë. / Poezia nuk ka ecur kurrë kështu, nën bardhësinë e mollëve në lule të asnjë parajse.”
Busull modeste, hartë e thjeshtë porti, këto shënime mbi ndjenjat e poezisë: mbresëlënëse është shtrirja e vargjeve që përhapen mbi faqet e këtij rrëfimi që rreshton qindra zëra poetikë të shekullit të shkuar. Çdo poezi, një ankorim, një tokë për t’u zbuluar. Shkëmbinj fjalësh, faresh, thellësish uji: bukur të lundrosh, por edhe të largohesh nga hallakatja, në mes të kënaqësisë së një lundrimi, të një ringjalljeje që s’ mund të jetë më shumë e ëmbël në këtë det.
(Publikuar në shqip, 2005 – Poeteka)
