– Sapo keni botuar një roman të titulluar “Bibollasit”… Botuesi juaj organizoi edhe një prezantim para publikut. A mund të thoni dy fjalë?
R. Gjini: – “Bibollasit” është vijimësi e romanit tim të parë “Rrëketë”. Kishte vite që merresha me të, natyrisht, kur kam patur kohë, sepse në New York, njerëzit vrapojnë, jeta ka tjetër ritëm.
Romani, është pritur mirë nga ata që e kanë lexuar. Ka aty një përshkrim të kaosit psikologjik të një shoqërie të dalë nga diktatura, një marrëzi kolektive, ku heronjtë nuk janë tjetër vetëmse pasqyrë e njëri-tjetrit. Karakteret shfaqen si karikatura të ngjashme, brenda llojit. Ata kanë logjikën e nonsensit dhe i kuptojnë gjërat së prapthi. Udhëhiqen nga reminishenca të ideologjizmave të trashëguara nga sistemi i vjetër komunist. Ata jo vetëm nuk duan ta pranojnë, se janë zhytur në batakun e gënjeshtrës, imoralitetit dhe vesit të keq, por janë edhe euforik në përditshmërinë e tyre. Përballë kësaj euforie të personazheve të mveshur me pushtet, shfaqet mërzia e thellë si kategori filozofike, e cila, karakterizon Zav Tarrotën, një njeri ky i thjeshtë, i pashkollë, por i zgjuar e i trocët. Ai i zbulon falsitetet dhe i thotë të vërtetat me sinqeritetin e një fëmije të pafajshëm, duke i bërë të tjerët të ngërdheshen, pa mundur të kuptojnë thelbin. Kësisoj merr pushtet budallallëku, nonsensi… Dhe shoqëria gëlon e lëviz në formë rrethi, si në një vorbull, që nuk ka destinacion.
– Bibolli, gjendet si një vend autentik në gjithë prozat e tua. Konkretisht, çfarë është ai?
R. Gjini: Është një topos, një atdhe i krijuar me imagjinatë. Është universi letrar në të cilin kam vendosur personazhet e gjithë rrëfimeve të mia, që nga tregimet e deri tek romanet, të atyre që kam shkruar dhe të atyre që me ymër të Zotit pres të shkruaj. Aty jam në tokën time të begatë, në vendin ku ka ndodhur e do të ndodhë gjithçka dua unë të ndodhë. Unë jam një mbret, që vetëm vdekja do të më ulë nga froni, kurse personazhet, janë skllevërit e mi, me të cilët bëj ç’të dua pa dalë nga lënda artistike. Ata hynë në një skenë, dalin prej aty, dhe shfaqen në një rrëfim tjetër, duke mbartur me vete naivitetin, megallomaninë, gënjeshtrën, vesin e keq, por edhe virtytet e njeriut me këmbë në tokë, një kompleks mendimesh, ndjenjash dhe emocionesh, që të marra sëbashku, krijojnë atë energji që vë në lëvizje individin dhe shoqërinë në përgjithësi. Personazhin e një tregimi, mund ta gjeni në një tjetër tregim, apo në romanet, ashtu siç është skalitur njëherë, me të gjitha atributet që ka. Fijet e bëmave lidhen me njëra-tjetrën me logjikë e në mënyrë të natyrshme, duke prekur vetëm momentet suksesive të jetës, e duke lënë jashtë këtij universi letrar gjithë prozën e rëndomtë të jetës. Sepse jeta ka detaje, që janë shterpë, nuk tregojnë asgjë, ndaj duhen anashkaluar, shpërfillur e lënë mbasdore.
– Romani “Bibollasit” është konsideruar si një vepër, që pasqyron realitetin shqiptar të epokës sonë, një traktat politik dhe social. Mos keni dashur të ngrini një akuzë…?
R. Gjini: Unë jam shkrimtar. Shkruaj, sepse më pëlqen të rrëfej me një mënyrë të veçantë, të rrëfej, thjesht për të krijuar një efekt… Është vetëm një ndjenjë, një nevojë për të fiksuar diçka, që shpresoj të përcjell tek lexuesi një kënaqësi të drejtpërdrejtë… E parë hollë-hollë, të gjithë kanë qejf të rrëfejnë, madje edhe ata, që nuk janë fare shkrimtarë, rrëfejnë. Rrëfimi gëlon në kafene, në shtëpi, në rrugë e kudo.
Këto copëza historish nga jeta e tyre, nga jeta jonë dhe e të tjerëve, të marra sëbashku, përbëjnë gjithë historinë tonë të madhe, të shkruar e të pashkruar. Puna është, sepse rrëfimin e bën keq, kur nuk je i lindur për atë punë. Sa për akuzë… Unë, betohem në Zot, që kur nis të shkruaj diçka, nuk e bëj, sepse dua të denoncoj apo akuzoj. Pra, nuk e kam aspak atë qëllim. Akuzat i bëjnë njerëzit e ligjit, apo palët që shkruajnë në gazetë artikuj kritikë. Nëse në romanin tim ka një akuzë të drejtpërdrejtë apo të tërthortë, kjo ka ndodhur vetë krejt natyrshëm në veprën time, ka ndodhur gjatë kohës që unë thjesht kam rrëfyer. Të rrëfesh dhe të akuzosh, mendoj se janë dy gjëra krejt të ndryshme.
– Përkthyesi i Kadaresë, Marius Dobresku, ka përkthyer dhe botuar në Rumani një vëllim tuajin. Si jeni ndjerë kur tregimet e tua kanë folur edhe në gjuhën rumune?
R. Gjini: Dobresku është një dashamirës dhe njohës i mirë i letërsisë shqipe. Ai ka studiuar në Tiranë dhe është diplomuar për gjuhë dhe letërsi andej nga vitet shtatëdhjetë. Kjo ka bërë, që ta njohë mirë gjuhën shqipe. Përkthimin e vëllimit tim me tregime “Atdheu prej dëbore”, e mori përsipër, pasi ra në kontakt me disa tregime të miat të botuara në faqet letrare të organeve të shtypit. Libri është botuar me sponsorizimin e qeverisë rumune dhe është pritur mjaft mirë nga lexuesi i atjeshëm. Padyshim, që jam ndjerë i vlerësuar, më ka ardhur mirë dhe veç kësaj, më ka vënë edhe më tepër në pozita pune.
– Po në gjuhën angleze, është përkthyer ndonjë libër i juaj?
R. Gjini: Ende nuk është botuar ndonjë libër i imi në anglisht, por janë përkthyer dhe botuar disa tregime. Vajza ime Gjelina, ka përkthyer në anglisht disa nga tregimet e mia. Ndonëse është vetëm trembëdhjetë vjeç, ajo po shfaq dhunti të jashtëzakonshme në artin e përkthimit. I pëlqen letërsia, ndaj lexon shumë. Tregimin “Macja e zezë” i përkthyer nga Gjelina, është pritur shumë mirë nga lexuesi amerikan. Por ka përkthyer edhe Uk Lushi, një njohës i mirë i letërsisë, i cili ka mbaruar studimet në Universitetin “Kolumbia” dhe punon e jeton në New York. Gjithashtu, disa tregime i ka përkthyer në anglisht edhe Shenasi Rama, profesor në Universitetin e New York-ut. Si për të bërë një test, ne i kemi publikuar ato dhe kemi parë që janë vlerësuar.
– Ku qëndron sekreti i krijimit për një shkrimtar?
R. Gjini: Është shumë i rëndësishëm për një krijues fakti i të qenit i vëmendshëm karshi jetës, nga e cila rrethohet, i vëmendshëm ndaj njeriut dhe misterit, të asaj që një sy i zakonshëm nuk mund ta shikojë. Një shkrimtar i mirë, lind me katër sy, ai mund të dallojë më shumë se shtatë ngjyra brenda realeve. Ai prek më shumë se të tjerët, dëgjon e shikon më shumë se të tjerët, ndaj dhe zbulon e krijon bukuri të fshehta. Kjo nuk mund të bëhet, nëse nuk e ke talentin dhe aftësinë për të shikuar thellë. Kushdo mund ta ketë kulturën për të shkruar, por kultura nuk vlen për t’u bërë shkrimtar i mirë kur mungon talenti.
– Sipas jush, në çfarë stadi ndodhet sot letërsia shqipe?
R. Gjini: Unë nuk e kam aftësinë për të dhënë një gjykim të saktë, por mund të them, se gjatë gjithë këtyre viteve, kam vënë re një fenomen të rëndomtë. Është krijuar një brigadë shkrimtarie, që e konsideron të shkruarit si zanat që mund ta ushtroj gjithkush. Kjo brigadë, punon me aksion natë e ditë, duke bërë zhurmë e ngritur pluhur për të mbuluar kësisoj shkrimtarët e vërtetë.
E ashtuquajtura letërsi, duket se është një produkt, që vjen si pasojë e një shkaku. Të rinj adoleshentë, bien në dashuri dhe menjëherë kapin lapsin e shkruajnë poezi, të cilat i botojnë, duke ua hequr prindërit shpenzimet e botimit. Të moshuarit, pleq apo plaka, e bëjnë këtë nga dhimbja e thellë, pasi u vdesin gratë apo burrat. Ca të tjerë, edhe pse nuk kanë eksperienca leximi dhe nuk marrin fare erë nga letërsia, mendojnë se mund të bëhen shkrimtarë të mëdhenj. Shkruajnë çfarë t’iu vijë dorësh, përpiqen të duken të zgjuar para të tjerëve, dhe, ngase nuk ua lexon kush, ke frikë t’i takosh rrugëve të Tiranës, sepse t’i lexojnë vetë, madje me zë të lartë. Megjithatë, duke veçuar disa zëra të kohës së socrealizmit, të cilët nuk mundi t’i fshinte koha, pasnëntëdhjeta, nxori në skenë një gjeneratë të re shumë serioze si Agron Tufa, Ervin Hatibi, Ridvan Dibra, Dalan Luzaj, Virion Graci, Petrit Nika, Gjeke Marinaj, Romeo Çollaku, Alban Bala, Ardian Kyçyku e shumë të tjerë, që tani nuk më kujtohen.
– Ju vini nga New Yorku, si e gjetet kësaj here Shqipërinë?
R. Gjini: E gjeta të ndryshuar për mirë. Duket që është punuar seriozisht. Dhe kur shikon ndryshime, kur shikon që punohet, rritet shpresa tek njerëzit për një të ardhme edhe më të mirë.
– Më konkretisht…?
R. Gjini: Më konkretisht mund të them, se janë shtruar shumë rrugë, vura re, që është punuar dhe po vazhdon të punohet për t’u rregulluar infrastruktura, madje deri në fshatrat më të thella. Por ajo që vlen të përmendet, është sepse njerëzit kanë ndryshuar mentalitet dhe janë përshtatur me realen e kapitalizmit si sistem. I janë larguar çmendurisë kolektive dhe merren me punën, me familjen, pra me jetën e tyre…
– Do të qëndroni për të jetuar në Amerikë, apo mendoni të ktheheni një ditë në Shqipëri?
R. Gjini: Kjo është një pyetje, së cilës nuk mendoj se mund t’i jap një përgjigje të saktë. Tani për tani, jemi lidhur me atë vend. Them jemi lidhur, sepse kemi dashur vetë të lidhemi. Për njerëz që punojnë, Amerika është vend i shanseve të mëdha. Atje, njerëzit e duan rregullin, e duan ligjin dhe punojnë seriozisht për ta përsosur sistemin.
Punojnë natë e ditë, duke shlyer detyrimet ndaj shtetit e duke gëzuar të drejtat që u janë dhënë. Para do kohësh, jemi bërë edhe qytetarë amerikanë me të drejtë vote për të zgjedhur e për t’u zgjedhur.
Ime shoqe, Fitorja, mbaroi universitetin në New York, pastaj studjoi edhe dy vite të tjera dhe mori masterin për edukim të përgjithshëm dhe special. Aktualisht jep mësim në një shkollë publike. Fëmijët e mi, Hektori dhe Ina, shkojnë rregullisht në shkollë dhe janë shumë mirë me mësime. E duam atë vend dhe jemi betuar për të si të ishte atdheu ynë. Sepse në fakt, i yni është, edhe pse nuk kemi lindur atje. Shqipërinë e duam dhe do ta duam gjithmonë, sepse këtu kemi lindur, kemi shtëpinë, të afërmit…
——-
Një prozë si breshër kristalesh i shpërndarë me shpirtmadhësi mbi realitetet tona pragmatike e egoiste
Nga Marius Dobrescu*
Kur e përktheva tregimin e parë të Ramiz Gjinit, pata një stepje, pasi nuk kisha dëgjuar kurrë për këtë shkrimtar.
Tregimet shumë të bukura të librit “Atdheu prej dëbore”, ngase qenë shkruar me dorën e sigurtë të një shkrimtari profesionist, nuk dija si t’i trajtoja. Pastaj, duke marrë në dorë njërin pas tjetrit vëllimet e tij të botuara viteve të fundit, bindja m’u forcua më tepër. Kështu, unë kuptova se kisha të bëja me krijime të një shkrimtari bashkëkohor të formuar jashtë Shqipërisë, por të lidhur shumë ngushtë me karakterin e veçantë të realiteteve të saj.
Letërsia shqipe ka njohur raste të ngjashme me shkrimtarë klasikë, modernë si dhe bashkëkohorë, shkrimtarë, vepra e të cilëve, është një pasuri e paçmueshme që nuk duhet humbur. Sidomos, kam parasysh këtu, Lasgush Poradecin e Mitrush Kutelin, tashmë të njohur nga të gjithë.
Por le të kthehemi tek Ramiz Gjini. Proza e tij rrezaton një nostalgji të pafund për kohë e vende të lashta e të munguara. Ndjesitë e tij të pashmangshme e të fuqishme prej aktori dhe shkrimtari, përcillen përmes një sensibilizimi të personazheve vdekatarë. Mjafton të përmendim në këtë vëllim të përkthyer në rumanisht tregimet “Atdheu prej dëbore”, apo “Dërgesa e Zotit”, për të kuptuar forcën sugjestionuese të artit të tij”.
Të dy këto tregime, na fusin në një botë të mrekullueshme fëmijërie, ku gjithçka është e mundshme dhe asgjë nuk është e ndaluar. Toni i narrativës, është i ngrohtë e gjithë afrimitet. Duke pasqyruar me thjeshtësi naivitetin e moshës së fëmijërisë, prozatori Ramiz Gjini, na fut në një botë, ku gjithçka duket si një breshër kristalesh i shpërndarë me shpirtmadhësi mbi realitetet tona pragmatike e egoiste. Në librin “Atdheu prej dëbore”, që unë kam përkthyer, gjenden edhe një seri tregimesh me subjekte nga jeta në fshat. Ngjarjet ndodhin në Biboll, një vend që aktualisht, nuk gjendet në asnjë hartë të botës, por gjendet në mendjen e shkrimtarit.
Personazhet janë tërësisht autentikë e plot jetë. Ata flasin në dialektin e tyre të pasur lokal, pak të vështirë, por jashtëzakonisht plastik dhe shumë të gjallë. Shkrimtari ka zotësinë të shpërndajë e të sjellë në masa të sakta gjithë elementët e një tregimi modern, brenda të cilit, nuk mungon as melankolia, as humori, as sarkazma dhe as mençuria popullore. Subjektet nuk janë aspak spektakolare, por vijnë si produkt i jetës së përditshme e reale, anipse dramatike të fshatit.
Nostalgjia e shkrimtarit e mbush lëndën tejendanë, duke u bërë kështu, fibra e tekstit të narrativës së tij. Kurse ato ndodhi të jetës amerikane që gjenden në tregimet e tij, janë shprehje e përballjes së Gjinit me realitetin në të cilin aktualisht ndodhet dhe që ai e ka adoptuar. Ky realitet është diametralisht i kundërt me atë të një fshati të largët ballkanik. Konfrontimi me realitete e mendësi të tilla të ngritura në përmasat e një lufte të vërtetë, është përshkruar në tregimin “Kthimi i Dajës Alem”.
Ramiz Gjini, tashmë ka hyrë në letërsi me rezultatet e admirueshme të një shkrimtari serioz.
” Përkthyes i veprave të Kadaresë në rumanisht
———
Vlerësime për shkrimtarin Ramiz Gjini
Fatos Kongoli, shkrimtar:
“Kur Ramiz Gjinit, i kam lexuar dhe botuar tregimin e parë në gazetën “RD”, është pak të them se proza e tij më befasoi. Sipas meje, Ramiz Gjini, është një prozator, leximi i të cilit të përfton kënaqësi të vërtetë”.
Agron Tufa, shkrimtar:
Para nesh kemi një penë mjeshtërore, një rrëfimtar të lindur që zbulon nëpërmjet humorit të zymtë, plot poezi, diavoliadën shqiptare të kaosit individual e shoqëror. Edhe pse në romanin “Rrëketë” personazhet janë pothuajse të gjithë negativë, antiepikë e kontradiktorë, këta antiheronj janë përshkruar me dhimbje, përvujtni e dashuri, një karakteristikë e hershme, që i dallon të gjitha krijimet e këtij autori.
Xhezair Abazi, kritik letrar:
“Në secilin prej tregimeve të shkrimtarit Ramiz Gjini, gjejmë domethënie të dyta, e nganjëherë të treta për t’i analizuar në detaje. Interesante është, që në prozën e tij, jo vetëm që lexues të ndryshëm mund ta interpretojnë filozofinë e këtij shkrimtari sipas definitetit të tyre, por nganjëherë ato befasojnë edhe studiuesin më të kualifikuar”
Xhafer Martini, shkrimtar:
“Romani “Bibollasit” i Ramiz Gjinit ka shumë filozofi, ka estetikë, ka moral, ka politikë, ka marrëdhënie shoqërore, ka kontradiktë. Është një roman mozaik i ndërtuar me gurë, jo gurë dosido, por gur manjetik, që mbajnë njëri-tjetrin dhe krijojnë kohezionin e përbashkët të një godine që kurrë nuk do të shembet”.
Përgatiti: Agron Sejamini
——–
Fragment nga romani “BIBOLLASIT” i shkrimtarit R. GJINI
Kur Nurçja u takua me Krroqin, dukej mjaft i kënaqur. Kishte kruar kurrizin dhe u kishte bërë masazh tuleve të prapanicës. Gjithashtu, ai kishte porositur edhe medaljen “Pena e artë” për romanin e tij të fundit, të cilin, në fakt, ende nuk e kishte shkruar. Ai mendonte ta shkruante këtë libër gjatë dy javëve të qëndrimit në plazh me gruan e tij, Lemen.
Shkrimtari Nurçe, kishte blerë gjithashtu, edhe një “telegram urimi për ditëlindjen e tij të afërt, që pritej t’ia niste shkrimtari nobelist latino-amerikan, Gabriel Garsia Markes, si dhe një titull “Kalorës i tregimeve me partizanë“.
Ai kishte dashur të blinte edhe një “Doctor Honoris Causa“, por, nuk i kishin dalë paratë. Pastaj, ky çmim shitej bashkë me vizën për jashtë shtetit. Kurse Nurçja, ende nuk qe gati për të dalë jashtë shtetit, pasi gruaja e tij, Lemja, nuk ishte fort mirë nga shëndeti: qe dhjamosur me tepricë, kishte shtuar në peshë dhe kur hynte në shtëpi, ulej për t’u ngritur vetëm të nesërmen. Vërtet, që kolegu i tij qorr në një sy, Eshref Kica, e kishte marrë këtë çmim, por Nurçja, të mos shikonte Eshrefin. Eshrefi, ia kishte, si i thonë, takatin.
Bënte biznes me leshin që blinte anembanë Bibollit, e pastaj ia shiste Brahim Çadërbashit për punishten e qylimave. Kështu, ai i tha vetes, që nuk duhej të mërzitej pasi edhe “Doctor Honoris Causa“, do të vinte një ditë. Për çdo muaj, do të hiqte ca para menjëanë nga pensioni që merrte, një çikë do ta ndihmonin fansat e tij, dhe kështu, ai do ta merrte edhe atë çmim. Patjetër, që do ta merrte.
Kur Krroqi pati qenë nxënës në shkollën tetëvjeçare “Dituria“, Nurçja, aso kohe mësues, i kishte dhënë mësim. Kurse Krroqi, gjithnjë i pati sjellë atij fasule, qepë, arra të qëruara, hoshaf kumbullash e mollësh, kunguj, thana të thata, miell misri, pastërma dhe gjëra të tjera. Sa herë nxënësit i nënshtroheshin ndonjë provimi në lëndën e arithmetikës, në vend të ushtrimeve, që duheshin zgjidhur, Krroqi, shkruante aty ndonjë histori të Nastradinit ose ndonjë barcalet të Palush Hatës. Pastaj fuste në mes të dyfletëshit një dhjetëmijëlekësh dhe ia dorëzonte Nurçes.
Të nesërmen, kur Nurçja shpërndante fletët me rezultatet, i thoshte Krroqit: “Ti Rroqi, ke bërë shumë përparime; nëse angazhohesh më fort, ke mundësi edhe më shumë”. Herën tjetër, Krroqi “angazhohej” më tepër: shtonte edhe një dymijëlekësh dhe kështu, ngrihej edhe rezultati i vlerësimit, që bënte Nurçja.
Sapo u takuan, Nurçja, i shtrëngoi Krroqit dorën mu si një babaxhan e i tha:
– Më bëhet shumë qejfi, që të shikoj, o i dashuri, nxënësi im, Rroq. Lemja ime, gjithmonë i kujton ato gjërat e mira, që ti na sillje në shtëpi në shenjë respekti të thellë.
– Edhe unë, profesor i dashtun, Nurçe, gjithashtu, gëzohem shumë.
Si shkëmbyen kortezitë e çasteve të para, Krroqi e pyeti nëse kishte në dorë ndonjë kryevepër të re.
Shkrimtari Nurçe, u mbush thellë me frymë, hapi krahët si të deshte të fluturonte e gjithë solemnitet tha:
– Kam një roman…
– Sa mirë! – ia pat përnjëherësh Krroqi. – Romani m’pëlqen. Ndjehesh i ngopun kur e mbaron së lexuari. Kurse ato tregimet dhe poezitë e shkurtëra, që shkruan ai shkrimtari Eshref Kica, të them të drejtën, nuk hahen fare.
– Lëre Eshrefin, – kërceu përpjetë i inatosur Nurçja, pa mundur ta përmbante egoizmin e tij. – Atij qorri, i bëri gjeli vezë. E ngriti në këmbë tregëtia e leshit, dhe tani, do që të jetë edhe shkrimtar. Me lekët që fiton nga leshi, paguan atë Xhanfize Pasmaqiun, që t’ia shkruajë librat.
– Ashtu, a?!
– Mos e diskuto.
– Po qe vërtet kështu, profesor, i bie që Eshrefi të jetë shkrimtar leshi.
– Leshi nga ai me rrodhe, i ngatërruari e i palari fare thuaj, – tha duke qeshur i kënaqur shkrimtari Nurçe. – Këtë ma ka thënë vetë Xhanfizja, një ditë kur po shkonte t’i merrte këstin e fundit të librit “Kandili i ndjenjave të mija”, ndërkohë, që do të merrte porosi për të shkruar një tjetër libër me poezi të titulluar “Oxhaku i dashurisë së vërtetë, nuk nxjerr tym”.
Ish nxënësi Krroq Murdari ngjeshi nja tre herë majën e gjuhës pas qiellzës, ncëk-ncëk-ncëk, pastaj u kujtua e tha:
– Pra, ju, profesor, thatë që keni në dorë një roman.
– E kam, – tha jo pa krenari Nurçja. – Dhe që ta dish ti, o i dashuri nxënësi im Rroq, ky roman, ndonëse nuk kam filluar ta shkruaj ende, pritet të fitojë çmimin “Pena e artë“, një çmim ky, që jep çdo vit Ministria jonë e Kulturës.
– Uaaa, sa mirë! Urime, profesor, urime!
– Faleminderit i dashur, – ia ktheu i kënaqur tjetri.
– Po arrite të fusësh në dorë penën e artë, – vijoi Krroqi, – atëherë, asht’ e sigurtë, që ti, profesor, me këtë penë, do të mund të shkruash kryevepra botërore.
– Kismet, – tha Nurçja. – Vetëm ta marrim njëherë, pastaj shohim e bëjmë. – Mori sërish frymë thellë e shtoi: – Romani im bazohet plotësishtë në një ngjarje të vërtetë.
– Eu!
– Posi, – tha Nurçja duke tundur kokën rëndë-rëndë, në mënyrë dramatike pasi në kokën e tij, feksi në një çast gjithë drama e pashkruar e romanit.
– Shumë mirë, profesor. Shumë-shumë mirë. Më bëhet qejfi, sepse një ngjarjeje të vërtetë, nuk mund t’i bëjnë as kritikë letrare e të thonë, ta zëmë, që ia ke futur kot. Edhe po e qullose keq, të paktën, asht’ ngjarje e vërtetë. Dhe të vërtetën, dihet që nuk e luan as topi. A s’më thua, profesor, kurë të paska ndodhun kjo ngjarje?
– Nuk më ka ndodhur mua, – tha Nurçja. – I ka ndodhur Aqifit, kur ka qenë ushtar.
– Cilit Aqif? Sepse unë njoh në Biboll nja katërmbëdhjetë aqifa.
– Aqif Qirës, djalit të dajës tim. Eh, sa ka vuajtur i shkreti Aqif! – tha Nurçja pasi nxorri një ofshamë dhimbje.
– Ashtu, a?
– Posi.
– Sa keq ashtë profesor, kur…
– Lëre, lëre… Eshtë një histori trishtuese, që ç’të të them. – Në këtë pikë, Nurçja, mori frymë thellë, xorri edhe një ofshamë tjetër e tha: – Më rrënqethet mishi kur e kujtoj.
– Edhe mua, profesor, kur dëgjoj nganjëherë histori të tilla trishtuese si kjo e Aqifit… Ta besosh, që më bëhet mishi kokrrizë. Sipas shkencës, profesor, përse ndodh kështu?
– Sepse mbi të gjitha, o Rroqi im i dashur, jemi njerëz. Njerëz prej mishi dhe gjaku.
– Ashtu ashtë, – i dha të drejtë Krroqi. Dhe disi me drojtje, pyeti: – A ma tregon pak shkurt kët’ historinë e Aqifit, profesor, sepse, të them të drejtën, nuk pres dot derisa ta shkruash?
Nurçja pranoi t‘ia tregonte, por me kusht, që për sa kohë nuk e kishte shkruar e botuar ende, të mbetej mes tyre si një sekret. Ai tha se shumë shkrimtarë bibollas, kishin bërë famë me idetë dhe subjektet, që ia kishin vjedhur atij gjatë kohës kur kishte qenë i ri dhe papërvojë. Ama, kur Nurçja i kishte vënë gishtin kokës dhe nuk fliste më kafeneve, ata e lan krejt shkrimtarinë dhe u morën me vreshtarinë, blektorinë si dhe zanate të tjera që nuk kërkojnë shumë vramendje. Sipas tij, edhe Shekspiri, nuk kishte qenë shkrimtarë, por një fshirës oxhaqesh. Ia kishte marrë veprat e tij një lopçari të vjetër, i cili, i la amanet t’ia botonte pas vdekjes. Kur lopçari vdiq, ai ia botoi, por, ia botoi në emrin e vet dhe kështu, bëri famë të madhe.
– Vërtet, ashtu duhet të ketë qenë profesor, – tha gjithe qejfë Krroqi, – sepse mua më’kanë thanë, që edhe regjisori Lef Kupi, nuk e ka Rashelën bash gruan e tij. Thonë, që ia mori atë, Azgan Kazuzit, atij tregëtarit të madh të djathit. Pas kësaj, Azgani, për të cilin thuhet, që edhe mustaqet nuk i ka të vetat, mori Kalemen, gruan e atij teknikut të ndërzimit, Marin Dermekut. Marini, më duket se do me marrë Lulushen e Brahim Çadërbashit. Brahimi, i sillet rrotull gruas së Filip Zhulit; kurse ky i fundit, do me marrë kamarieren Xhina Sina, dashnoren e karrocjerit Mark Pati, që flitet se shkon edhe me gruan e kryetarit Xhabir Kaçorri. Kështu janë njerëzit, profesor. Lakmojnë vetëm gjënë e tjetrit, – i dha fund arsyetimit Krroqi.
– Kjo nuk duhet të ndodhë, o i dashuri nxënësi im, – tha Nurçja, disi qejfëprishur pse kishin dalë nga tema. – Librat e shenjtë thonë: atë që e bashkon njëherë Hyu, nuk duhet ta ndajë njeriu.
– Unë mendoj, që gjithë faj është i grave, – tha Krroqi. – Nëntëdhjetë e nëntë përqind të tyre janë kurva. Kurse vetëm një përqind, janë të nderëshme, dhe ato, padyshim, o profesor i dashur, janë gratë tona.
Nurçja nuk foli, u mjaftua me një shenjë miratimi, që bëri me kokë. Hodhi tej duqin e cigares së ndezur dhe me shumë familjaritet, e tërhoqi Krroqin mënjanë. Pastaj që të dy, Nurçja i vogël dhe Krroqi i madh, u ulën kacipup pranë disa kakërdhive që ndodheshin përpara tyre në tokë.
Si u bënë kokë më kokë, për ta bërë sa më të kuptueshme për ish nxënësin e tij, shkrimtari Nurçe, nisi ta tregonte historinë duke e ilustruar me kokërra kakërdhishë, të cilat ai i konsideronte si personazhe.
– Djali i dajës tim, Aqifi, – tha ai, ndërsa mori një kakërdhi me dorë dhe e veçoi nga të tjerat, – ra në dashuri dhe deshi të martohej me Haxheren, vajzën e komandantit të brigadës. – Nurçja mori edhe një kakërdhi të dytë, një çikëz më të njomë dhe e vendosi pranë së parës. – Kështu, siç e shikon edhe vetë, u bënë dy kakërdhi pranë njëra tjetrës, që ne po i konsiderojmë tani si dy të dashuruar. Deri këtu, besoj, që e kupton.
– E kuptoj, posi, – tha Krroqi. – Patjetër, që e kuptoj.
– Tani, a e merr me mend ç’ndodh më tej, o Rroqi im i dashur?
– Më tej… Po ja, si të them…
– Thuaje, thuaje, – e nxiti shkrimtari Nurçe. – Më intereson të di mendimin tënd.
– Mendoj, që komandanti i brigadës, – plotësoi Krroqi, duke hequr edhe ai më një anë për hesap të vet një kakërdhi të tretë më të madhe se dy të parat, – nuk donte t’ia jepte vajzën një ushtari të thjeshtë si Aqifi… K’shtu, profesor?
– Ekzakt kështu, – kërceu e tha i kënaqur Nurçja. – Pra, ai donte ta martonte vajzën e tij, me djalin e komisares së brigadës, të cilën e kishte dashnore.
– Eu! Dashnore, ë?!
– Po, dashnore, – ia pat Nurçja. – Dhe, a ta merr mendja çfarë lind tani, o i dashuri nxënësi im?
– Tani, profesor… Si të them… Edhe ma merr, edhe s’ma merr…
– Lind kooo… – deshi ta ndihmonte me një rrokje Nurçja. – Kooo…
– Kopili, – plotësoi Krroqi.
– Konflikti, – tha përnjëherësh Nurçja gjithë pasion e duke ngritur gishtin tregues përpjetë. – Lind konflikti dhe jo kopili. – Ia ngjiti dorën një kakërdhie tjetër dhe e vendosi pranë kakërdhisë që pati hequr Krroqi, duke krijuar kështu, dy palë kakërdhi në opozitë me njëra-tjetrën. – Pra, siç thashë, lind konflikti, që e shtyn me forcë ngjarjen përpara.
– E kuptoj.
– Domosdo, që e kupton, – tha Nurçja. – Tani, a ta pret mendja çfarë rrjedhe merr ngjarja, o i dashuri nxënësi im Rroq?
– Them, që ma pret.
– Urdhëro e fol.
– Komisarja e brigadës, që tani i bije të jetë kjo kakërdhia e madhe këtu, – vijoi disi i pasigurtë Krroqi, ndërsa shtyu ngadalë me gishtin tregues një tjetër kakërdhi, – nuk pranon, që djali i saj, t’marrë për nuse këtë kakërdhinë…, domethënë, vajzën e dashnorit, desha të them…
– Bravo! – tha Nurçja i kënaqur. – Kështu, siç e merr me mend edhe vetë, o Rroq i dashur, kjo kakërdhia e dytë, që sapo preke, domethënë, Haxherja, ngelet as këndej, as andej. Bie në dëshpërim dhe vret veten me pistoletën e këtij kakërdhiut të madh, që i bije të jetë babai i saj…
Në këtë pikë të rrëfimit, shkrimtari Nurçe, kapi kakërdhinë e dytë, e shkrydhi me gishta, e bëri pluhur dhe nxorri një psherëtimë dëshpërimisht të thellë.
– Eh! – ia bëri edhe Krroqi. – Si është kjo jetë, profesor! Gjithë ajo alamet vajze u bë pluhur kakërdhie! Tani ishte, tani s’është më. Kurse Aqifi i shkretë… Eh, si është kjo jetë profesor! Eh, si është kjo jetë…!
– Lëre-lëre, – tha Nurçja. – Po tani, a ta merr mendja, o Rroq i dashur, në ç’pikë kemi mbërritur?
– Jo, nuk ma merr, – tha Krroqi me gjysëm zëri. Dhe, ndërsa hodhi sytë përreth, pyeti: – Ku kemi mbërritur, profesor?
– Kemi mbërritur në pikën kulminante të kësaj historie.
– Ke shumë të drejt, profesor. Mos e diskuto: ky ashtë kulmi, – u hodh përpjetë i kënaqur polici Krroq Murdari.
– Tamam kulmi, – tha i kënaqur edhe Nurçja. – A mund ta gjeshë dot, çfarë ndodh tani në kulm?
– Në kulm?
– Po, bash në kulm.
– Mendoj, që…. djali i komisares së brigadës, që tani i bije të jetë ky kakërdhiu i katërt, e merr vesh këtë gjëmë, – tha Krroqi, ndërsa mori në tokë kakërdhinë përkatëse, – edhe ai, merr pistoletën e t’jëmës dhe bam, ia fut plumbin vetes mu n’zemër.
Krroqi e futi kakërdhinë mes gishtit të madh dhe atij tregues, e gjuajti tej si një zar dhe priti vlerësimin e Nurçes.
– Ekzakt kështu, – miratoi shkrimtari Nurçe. – Pas kësaj tragjedie, o Rroqi im, komandanti i brigadës, pra, ky kakërdhiu më i madh që kemi këtu, ndahet me gruan e tij të parë dhe martohet me kakërdhinë e brigadës… Desha të them, me komisaren e brigadës, e cila, edhe ajo, braktis burrin e saj, domethënë, kakërdhiun e parë…
Në këtë pikë, Nurçja i veçoi bashkë dy kakërdhi të mëdha dhe ra në mendime të thella.
– Kurse burri i braktisun i komisares së brigadës, – vijoi Krroqi duke tërhequr edhe ai një kakërdhi të madhe, – martohet me këtë kakërdhinë tjetër…, pra, me gruan e braktisun t’komandantit t’brigadës.
Dhe Krroqi, bëri bashkë dy kakërdhi të tjera.
– Deri këtu, meriton notën dhjetë, – tha fort i kënaqur shkrimtari Nurçe. Dhe duke treguar me gisht kakërdhinë e parë, vijoi: – Tani, a ta merr mendja çfarë i ndodh kakërdhiut tim…, domethënë, djalit të dajës tim, Aqifit.
– Jo, të them të drejtën, nuk ma merr, – tha me keqardhje Krroqi.
– I bëjnë planin ta fusin në burg si shkaktar të kësaj kakërdhie…, tragjedie, desha të them… – u ngatërrua sërish Nurçja. – Pra, i bëjnë planin ta fusin në burg si shkaktarë të kësaj tragjedie.
– Aqifi e nuhat shpejt dhe arratiset nga ushtria. Ble një pashaportë diplomatike dhe shkon refugjat në Angli për t’mos u kthy ma asnjëherë n’Biboll, – përfundoi polici. Dhe, me aq sa i hante krahu, largoi tej, nga e djathta, kakërdhinë e parë.
– Aaa, jo! – i tërhoqi vërejtjen i pakënaqur shkrimtari i vjetër Nurçe. – Nuk bën kështu. – U ngrit, vajti e mori kakërdhinë, që largoi Krroqi, u kthye sërish, rregulloi pak kollaren e tha: – Tani ndalu pak, sepse gabove, o i dashuri Rroqi im! Siç e shikon edhe vetë gjatë shembullit të këtij kakërdhiut, që sapo e solla sërish këtu, – Nurçja ia afroi kakërdhinë mu tek hunda Krroqit, – Aqifi, kthehet, por kthehet aq i ndryshuar nga vuajtjet e kurbetit sa nuk e njeh as qeni i vet. Megjithatë, unë mendoj, që kthimin e Aqifit të mos e fus në roman.
– Mirë do bash, vallahi, – tha polici. – Sepse, unë harrova, që po e fute n’roman kthimin e këtij kakërdhiut tënd…, domethënë, kthimin e djalit të dajës tënd, at’herë, do ta marrin vesh që asht kthy e do ta rrasin n’burg. Pastaj, ec e gjejua anën atyre hetuesve dhe gjykatësve, që të rruajnë e kruajnë dhe punë s’të mbarojnë.
– Bravo! – tha Nurçja. – Edhe këtë e kape mjaft mirë.
Polici Krroq Murdari, i tha shkrimtarit Nurçe, që edhe pse tashmë e dëgjoi të ilustruar kaq bukur këtë histori, memzi priste ta lexonte të shkruar në libër.
– Po e rrase n’libër kët’ histori, profesor, – tha Krroqi, – nuk ka nga e luan ma bishtin. Dua të them që nuk ta vjedhin dot pastaj…
– Ashtu është, o Rroqi im i dashur, ashtu është, – i dha të drejtë Nurçja, ndërsa tundëte kokën me sigurinë e atij njeriut që e ka situatën në dorë.
Nurçja tregoi, që shumë romane, novela dhe tregime, ngase kishte qenë shumë i zënë me punë studimore, nuk kishte mundur t’i rraste në libër. Kështu, kishte ndodhur, që i kishin ikur nga kujtesa. Zakonisht, ato i iknin natën, gjatë kohës kur Nurçja flinte gjumë dhe vigjilenca e tij binte në kuotën zero. Por, nganjëherë, i iknin edhe pasdarkeve vonë, kur gruaja e tij, Lemja, e nxirrte si dënim këmbëzbathur jashtë në koridor, vetëm pse atij i flihej dhe përtonte t‘i kruante asaj kurrizin; ose kur ca njerëz mosmirnjohës, inatçinjë dhe pa edukatë siç ishte, ta zëmë, Noshi i Xhibes, apo kolegu Eshref Kica, e mërzisnin me ndonjë fjalë të keqe, që nuk i takonte.
Shkrimtari Nurçe, nxorri e i dha policit Krroq një stilolaps të trashë e të madh, që ta kishte si kujtim. Në fakt, këtë stilolaps, Nurçja e kishte përdorur për t‘u kruar, pasi për të shkruar, përdorte një tjetër më të mirë.
– Tani jam i vjetër, – tha ai, ndërsa kruante barkun. – Ndoshta mund të shkruaj edhe nja pesëdhjetë, ose tek e shumta, shtatëdhjetë vepra të tjera, pastaj do të vdes. Por të paktën, të na kujtoni ju dhe brezat, që do të vijnë.
– Of ma, profesor, – ia bëri ish nxënësi Krroq Murdari. – Do ju kujtojmë, që çke me të. Veçse, do të qe mirë, që brenda kësaj vere, të shkruash edhe një histori tjetër shumë famoze, që më ka ndodhur mua. Do të dilte një roman, që do t’i linte pa frymë lexuesit.
– Çfarë historie është ajo? – pyeti Nurçja.
– E kam kuptuar, që ende nuk e keni marrë vesh, por sa për ta ditur, po ta them: sot në mëngjez, unë ia dola të arrestoja njërin nga kriminelët ma t’rrezikshëm, që janë dukun ndonjëherë n’faqe t’dheut.
– Ç‘thua more Rroqi im?! Ti po më habit fare! Cilin kriminel paske arrestuar?
– Eh, mirë, mirë… – ia bëri Krroqi duke shtrembëruar kokën si cjapi kur i tregon brirët një buburreci. – Këtë kriminel, e arrestova pas një përleshje të ashpër trup me trup. Unë i theva hundën dhe katër brinjë, kurse ai, vetëm sa më grisi pak xhepin e pantallonave. Ja, shikoje…
Dhe i tregoi xhepin që i pati grisur Kel Fisti.
– Ma thuaj, – tha Nurçja, – mos ke arrestuar Barbullush Çartallozin?
– Jo, ai ashtë zhdukun me një torbë me flori, që i rrëmbeu nga banka e shtetit.
– Dodë Marrinë?
– Doda ashtë vra nga rivali i tij, Foti Zhegu dhe kufoma i është shitur të huajit Kakotas.
– Atëherë, paske arrestuar Fotin.
– Foti mori pafajsinë. Asht’ ba shef komisariati.
– Rrok Kokoshin, atë kokëmadhin me flokë të gjata.
– Shshsht… Ule zërin. E kemi zëvendës ministër të brendshëm.
– Po cilin paske arrestuar, atëherë?
– Po ta them: kam arrestu të tmerrshmin Zav Tarrota, që njihet në Biboll me pseudonimin “Veshllapushi”. Besoj, ke dëgju për të, apo jo?
– Jo, të them të drejtën, asnjëherë nuk kam dëgjuar, – tha Nurçja duke ngritur supet.
Në fakt, Nurçja e njihte një veshllapush nga fisi i Tarrotëve me emrin Zav, i cili vuante nga mërzia e thellë, por nuk besonte të bëhej fjalë për atë. Ai kishte një qerre kalamaj dhe dukej burrë i urtuar nga vuajtjet. Madje, njëherë, bashkë me Lemen, kishte vajtur për drekë tek shtëpia e tij. E shoqja e Zavit, u pati bërë një qullë me miell të djegur e me hudhra, që të lëpije gishtat, por Nurçja s’e hëngri sepse….
– Besomë mua, profesor, – tha Krroqi. – “Veshllapushi”, asht’ më i rrezikshëm se “Veshderri”, pronari i bingos më të madhe të Bibollit. Madje, ma i rrezikshëm edhe se “Veshgomari”, që u arrestu një vit ma parë e që iu konfiskuan dyqanet bashkë me tre pallatet që pati ndërtu pa leje.
– E pabesueshme, ç’po më dëgjojnë veshët! – tha i habitur shkrimtari Nurçe
– Thonë, që “Veshderri” dhe “Veshgomari”, mbushnin brekët kur shikonin të kalonte rrugës “Veshllapushi”. Kurse Hilë Toskana, që thirret me nofkën “Veremliu” dhe që pati vrarë “Hundëderrin”, sapo dëgjonte të përmendej në bisedë “Veshllapushi“, vraponte e hynte n’kotec t’pulave. Pastaj, për ta nxjerrë që aty, shkonte “Kokëlopa”, shoku i tij i ngushtë. “Kokëlopa” e tërhiqte me një shkop me grremç në majë, sepse vetë “Veremliu”, pranonte ma mirë të vdistë brenda kotecit se sa të dilte.Tani besoj e merrni me mend profesor, cilin kam arrestuar unë dhe nuk është nevoja të zgjatem ma tepër.
– Të them të drejtën, – tha Nurçja, – edhe pse qenka tarrotë, nuk e njoh këtë kriminel kaq të poshtër. Fisi i Tarrotëve, është shumë i madh. Tarrotë gjenden kudo, në fshat dhe qytet. Megjithatë…
– Unë t’i them të gjitha, profesor. Ta tregoj historinë tamam, jo me rrena. Ti veç shkruaj, – e siguroi shpejt e shpejt polici.
– Kismet, – tha Nurçja. Pastaj, ai shpjegoi, që për të shkruar histori të tilla me luftë kundër banditëve të rrezikshëm, duhej pritur sa të prishej pak koha, të nxihej qielli, të vetëtëtinte e bubullinte. Atëherë fillonin edhe dhimbjet reumatizmale të kockave bashkë me ëndërrat e këqia dhe në këto kushte, romani ecte për bukuri.
Në vijim, Nurçja deshi të bënte një shpjegim të hollësishëm, ku t’i tregonte Krroqit, sa shumë ndikonin rrethanat jetësore dhe kushtet atmosferike tek një shkrimtar i mirë. Për të shkruar, ta zëmë, një roman kriminalistik, Nurçja mund t’ia dilte mbanë vetëm nëse vendi destabilizohej e dëgjoheshin gjithandej krisma armësh si në vitin nëntëdhjeteshtatë; ose në kohë të keqe dimri, pa ujë, pa drita, i veshur hollë, me pak dhimbje kockash dhe me një bandit me leshëra të gjata, që të gjurmon nga prapa për të të marrë kuletën, edhe pse brenda saj mund të gjenden aq qindarka sa për të marrë autobuzin e për të udhëtuar nga biblioteka në shtëpi.
Kurse një roman me temë dashurie, Nurçja nuk e shkruante dot pa çelur lulet e pranverës, pa filluar të këndojë bilbili dhe pa u shtruar Lemja në spital, që ta ndjente fort mungesën e saj. Mirëpo nuk arriti dot t’ia thoshte të gjitha këto, pasi ato çaste, si të kishte mbirë nga toka, ia behu aty Lemja. E mbërtheu të shoqin për krahu si të qe një fëmijë që ka bërë shumë prapësi, e ndërsa e tërhiqte me pahir drejt shtëpisë, iu hakërrye:
– A të kisha thënë mos dil nga shtëpia, që të shtifsha në dhè, të shtifsha!
– Mos moj Leme kështu…
– Fasulet janë shkrumbuar për ujë dhe për pak sa nuk i është dhënë flaka shtëpisë.
– Ç’thua, moj…?!
– Ç’them, ë? Po mizat, përse nuk i nxorre jashtë?
– I nxorra, moj, por ca nga ata, nuk donin të dilnin.
– Po lekët që fitova nga shitja e kanaçeve dhe që i pata lënë sipër televizorit, përse i ke marrë?!
– Unë, nuk… Çfarë lekësh, moj?! Lëshoma, pra, krahun se eci vetë…
– Ah, të shtifsha në dhè, të shtifsha!
Krroqi, ndjeu keqardhje për ish profesorin e tij dhe deshi të ndërhynte, por e gjeti të arsyeshme, që më mirë do të ishte të mos futej mes tyre. Kështu, ai vetëm sa i thirri Nurçes nga prapa dhe i tha, që t’i bënte shumë të fala Aqifit nga ana e tij.
Kur shkrimtari Nurçe me të shoqen ishin larguar, polici Krroq, i mblodhi në tokë gjithë “personazhet” e mbetur të historisë së romanit ende të pashkruar dhe i futi në xhep.
————-
Atdheu letrar eksperimental i Ramiz Gjinit
AGRON TUFA
I.
Pas pesë vëllimeve me tregime dhe romanit të parë “Rrëketë”, i konfirmuar si një ndër mjeshtërit e prozës së sotme bashkëkohore, shkrimtari Ramiz Gjini vjen këtë herë me romanin e dytë “Bibollasit” (407 f, Botimet M&B, Tiranë 2010), i cili është vazhdim në frymën e romanit të parë, apo më saktë, përbën dylogjinë satirike mbi Bibollin.
Bibolli është një topos letrar alegorik i sajuar prej autorit, në akord me traditat aluduese të shumë shkrimtarëve që vendosin koordinatat e atdheut të tyre letrar eksperimental, sikundërse, fjala vjen, Yaknapatofa e Folknerit.
Është një roman që përfshin universalet absurde, nonsensin e përditshmërisë, kaosin psikologjik të një shoqërie të dalë nga diktatura. Afreska rrëfimore të rrëmben me një galeri tipash naivë, megalomanë, mashtrues, simulakër e psikopatë, por që secili bart të vërtetën e tij.
Para nesh kemi një penë mjeshtërore, një rrëfimtar të lindur, që zbulon nëpërmjet humorit të zymtë, plot poezi, diavoliadën shqiptare të kaosit individual e shoqëror. Edhe pse personazhet janë thuajse të gjithë negativë, antiepikë e kontradiktorë, këta antiheronj janë përshkruar me dhimbje, përvujtni e dashuri, një karakteristikë e hershme që i dallon të gjitha krijimet e këtij autori.
Bibolli i tij është një kategori kohë-hapësinore marrëzish saturnale, ngërdheshëse, një bashkësi që ka dalë nga ploja diktatoriale, një pluhurnajë njerëzore psikopatologjike, e cila me thërrmijat e rrënojave të diktaturës, kërkon të ngjizë planetin e vet, ekzistencën e vet autentike, të disiplinojë kaosin individual dhe shoqëror në një farë rendi e rregulli.
Duket se qyteti që shtrihet poshtë “malit të Hidrës me shtatë krenja”, më parë se nën hijen e një demoni mitologjik, gjendet në grackën e një mallkimi që i vjen nga e shkuara, prej së cilës çlirohen impulse fatale, siç ndodh rëndom me shoqëritë e keqvendosura, që hedhin shtat të zi në ekzistencën e vet. Duket se vështrimi nga “mali i Hidrës me shtatë krenjë” është i vetmi horizont perspektiv që mbyllet kërcënueshëm për çdo ardhmëri shpresëdhënëse.
Ka një personazh konstant që shoqëron aktet dhe motivimet e bibollasve, një personazh që shkakton çrregullimet, anarkinë, perversitetet e përditshmërisë, që është kryeshkaku, neuroza, pengu që s’le askënd të qetë dhe që në roman ndikon si sëmundje lënguese pa shërim.
Ky personazh është mërzia e thellë. Ajo modulon formën e monologut, arsyetimit, bëhet shkak depresionesh dhe befas shpërthen në suicide qesharake mu përmidis entuziazmit të heronjve. Mërzia e thellë është një brengë e trashëguar në kodin psikogjenetik të heronjve të Bibollit.
Madje edhe marrëzitë, aventurat e trasha, sharlatanizmat, batakçillëqet – të gjitha bëmat qesharake e të turpshme të protagonistëve, sprapsen para pllakosjes së mërzisë së thellë: gazi shuhet dhe në vend të ngërdheshjes, vërshon proza e zymtë, analitike e meditative me pikëpyetjet e zeza që nxijnë brenda kokës së heronjve.
Çfarë përfaqëson letrarisht Bibolli dhe bibollasit e Ramiz Gjinit? Mua më duket se kemi të bëjmë me farsën e një utopie ideologjike shoqërore. Në thelb parodia e romanit rrok çarjen fundamentale midis ideologjisë slloganore të korrupsionit dhe praktikave të neveritshme për ta mishëruar realisht atë.
Njeriu si më parë është po ajo krijesë egoiste e ideologjizuar nën diktaturë, e cila ka përshtatur në mënyrë politkorrekte një ideologji tjetër (të demokracisë dhe lirisë), e cila është po aq shtypëse dhe e hidhur sa e para. E në këtë kuptimi kjo vepër është një model i romanit antiutopik apo utopisë së keqe.
II.
Fijet e bëmave (çka përbën dhe shtratin e historisë së “Bibollasit”), shtjellen rreth protagonistit qendror të rrëfimit, Zav Tarrotës, një hero arketipal i “popullit të madh”, i pashkollë, i zgjuar e dinak, por tepër i sinqertë në heroikën e tij të përditshme për mbijetesë familjare.
Atij i duhet të përshtatet që të fitojë “bukën e përditshme” për familjen e tij të madhe, andaj, pa ndonjë profesion të qëndrueshëm, ai bën çfarë i vjen ndoresh në kushtet e “ligjit të xhunglës”. Për të ideologjitë dhe bindjet politike partiake nuk kanë vlerë, nëse nuk i shfrytëzon për të siguruar ekzistencën e familjes së vet halleshumë.
Rrëfimet ndjekin njëri-tjetrin duke u derdhur në një rrjedhë dinamike, derisa ky hero “i heshtur”, pasi ka shitur “enigmat e veta në trajtë pikëpyetjesh të zeza”, i zbrazët e tëhuajësuar, dehet për shkak të mërzisë së thellë, bie në një gropë me beton të freskët në mes të sheshit dhe mbetet ashtu të nesërmen, i betonuar për së gjalli, përmendore e gjallë, mu në ditën kur në shesh çelet panairi i ushqimeve. Shteti, policia, feja, artistët e kundrojnë spektaklin tragjikomik, duke vënë në lëvizje mekanizmat e “shpëtimit”, që janë veçse përrenj të një retorike shterpë.
Raporti i njeriut me shtetin, ndonëse në rrëfim kemi një prani të dendur e sunduese të të gjitha formave të mundshme të prezencës së shtetit. Mbetet raporti i një shprese të hedhur dëm, i një pritjeje të zbrazët, pa dalëzotës, i braktisur në një botë kërcënuese, jetime.
Pikërisht jetimësia është ndjenja zotëruese në fatet individuale, por vini re, autori përmes paraqitjes së bëmave dhe qëllimeve të tyre, na e jep të gjallë kapërthimin e gjindjes, e cila përpiqet t’i zërë frymën njëri-tjetrit, duke hapur një gropë të madhe për vete dhe të tjerët.
Ata nuk janë veçse një turmë pa ndjenjën e perspektivës, një makth i verbër që rrokulliset drejt greminës. Dhe ky qëndrim kritik i autorit, na paraqet larg formave pseudohumaniste, se nuk mund të ketë shpresë në popull, pasi ai është një koncept amalgamë i shumë heterogjene konfuzionesh. Një popull pa ndërgjegjen e elitës, është trup shumëgjymtyrësh pa kokë, pra, turmë.
III.
“Bibollasit” tipologjikisht i përket asaj paradigme të veprës satirike, që origjinën e saj e nis me stërgjyshen e gjinisë së romanit “Gargantua dhe Patagryeli” të Rabëlesë, mandej me “Don Kishotin” e Servantesit, “Shpirtra të vdekur” të Gogolit dhe më vonë, me “Shvejkun” e Hashekut. Pra formalisht ky roman është brenda një tradite klasike shekullore në formën dhe tipin e të qeshurit brenda peizazhit tradicional të kulturave gaztore popullore të Europës.
Krahasimi, vetëkuptohet, ka të bëjë me traditën e zhanrit. Në kulturën tonë letrare, nëse lëmë mënjanë minuset ideologjike, e kanë praktikuar Qamil Buxheli (“Nën hijen e Dordolecëve”, “Karriera e zotit Maksut”), Kolë Jakova (“Fshati midis ujërave”), Dritëro Agolli (“Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”, “Arka e djallit”) deri tek Virion Graçi (“Shpata e ndryshkur”, “Bijtë e zotit majmun”).
Nga pikëpamja jashtëformale e të qeshurës, sigurisht, romani i Gjinit, përfshij dhe paraardhësin e tij “Rrëketë”, nuk hyn në marrëdhënie krahasimore me autorët e përmendur, por shënon një stad të një ironie në letrat shqipe, e kjo është cilësia e të qeshurit me pafuqinë, sepse ironia është nëna e pafuqisë për ta ndryshuar rendin e gjërave.
Struktura narrative është e nginjur me një mori detajesh, përshkrimesh, peizazhesh psikologjike, ëndrrash, vegimesh, shajnish, dialogësh e monologësh që përimtojnë një shtresë të tretë, minimaliste e subjektive të personalitetit.
Por kemi një shtresë të katërt, që përbën një ndër risitë autentike të autorit, të cilën mund ta quajmë “dimensioni okult, demonologjik”, me faktorizimin e “djajve mikroskopikë”, të cilët krijojnë alibi, punojnë rrengje dhe nxjerrin fate e nga binarët. Personazhet janë të dubluar në vazhdimin e projeksionit të tyre nga djajtë e vegjël, të cilët, herë pas here e rrëmbejnë vetë në dorë rrjedhën e ngjarjeve.
Metafizika e kësaj shtrese fantastike (e cila rëndom ka qenë një truk i veprave epike popullore), është përshkallëzuar sipas një teknike surreale, me një organizim onirik të jetëve paralele, të pavarur, pasi në sasinë e shejtallëqeve të tyre, ata ngrihen në gradë shkencore, në master dhe doktor shkencash, me komisionet vlerësuese përkatëse. Duket se në realitetin bibollas, edhe bëmat e djajve janë më simpatikë se ato të njerëzve.
Përmasa demoniake ala faustiane e djajve mikroskopikë, që me emrat e tyre thellojnë karikaturën e thelbit të deformuar njerëzor, të kujtojnë suitën e personazheve të Djallit në romanin “Mjeshtri dhe Margarita” të Mihaill Bullgakovit dhe misionin e tyre në Moskën staliniste.
Në “Mjeshtri dhe Margarita” ka një epigraf nga “Fausti” i Gëtes: “…Kush je ti fundja më në fund? Unë jam pjesë e asaj force, që tërë kohën nisem të bëj keq e që përfundoj duke bërë mirë”. Edhe në romanin e Gjinit ekuilibri i së Mirës dhe së Keqes është prishur, por djajtë ruajnë vetëm karakterin përqeshës “përtej së mirës dhe së keqes”.
Njeriu “kapet gafil” në momentin diskret dhe atëherë pas maskës së tij, del kafsha e maskuar keq. Një vërshim i aq i fortë i kafshërores i bën një radhë episodesh romaneske të ngjashëm me monstrat e përçudnuara në pikturat e Hieronim Boshit, duke i dhënë të përpjetë elementit surreal në vepër.
Bibolli na del edhe si metaforë e qytetit të shthurur në mëkate të trashëguara, një lloj qyteti i mallkuar, i dënuar të vuajë – antiteza e qytetit të shenjtë e të bekuar, Jeruzalemit – qyteti lavire i Babilonit (gjykoni mbi ngjashmërinë Biboll – Babel – Babilon).
Gjuha e romanit është qartë, por jo e thjeshtë.
Me një organizim sintaksor të rrjedhshëm ku mbizotërojnë fjalitë me periudha të shkurtra, Gjini të ndërmend stilin e bukur klasik floberian.
Vetë shfrytëzimi i klisheve dhe idiomave përbën një humus eksperimental për efektin komik të veprës.
Një ndër personazhet që mishëron incestin frymor të diktaturës dhe postdiktaturës, ish-sekretari i partisë në brigadën e madhe të plehut, tani i bekuari hoxhë Rrahimi.
Në roman lëvizin në një rrjedhë të pleksur njerëz e djaj. Kemi vetëm një engjëll dhe ky është engjëlli Azrail, që vjen për të marrë shpirtrat.
Në fund ai vjen i maskuar si hidraulik në apartamentin e shkrimtarit Nurçe Tarrota, të cilit ia nxjerr shpirtin me tel nga hunda, e vetëm pasi e hedh në shishkë kupton se ka gabuar, duke e ngatërruar me një tjetër, por engjëlli i vdekjes nuk e vret mendjen. Pikërisht në këtë skenë kemi një pasazh të mrekullueshëm autoironik: “…
Shejtani Ibilis deshi t’ia mbushte mendjen engjëllit Azrail t’i krijonte mundësinë, që të blinte shpirtin e autorit të këtyre radhëve, por engjëlli Azrail i tha: vetëm atë shpirt mos ma kërko, sepse nuk mund ta shes kurrën e kurrës. E kam parë se si, teksa shkruan, digjet me flakë të zjarrta si ari, pa kurrfarë tymi. Kam urdhër prej vetë Zotit, që kur ta marr, ta dërgoj se s’bën drejt e në parajsë”.
Nga gjithë kjo diavoliadë që parakalon nëpër 407 faqe të romanit, ia vlen, edhe pse me humor, të mbrohesh nga energjia gjuhësore e botës së krijuar, nga kjo “bombë” artistike në miniaturë. Dhe sigurisht, edhe lexuesi do ta miratojë heshturazi me kokë, të vetmen bindje të padiskutueshme të engjëllit Azrail.
