(“Ars Poetica” Nr. 4, Shkurt 2008)
(Fjala e mbajtur me rastin e marrjes së çmimit letrar “Tomas Stern Eliot”)
Së pari e ndiej veten të nderuar me vetë këtë çmim shkaku se për të janë të huaja dy pasione që e zëvendësojnë kulturën tonë: ideologjia dhe nacionalizmi. Pastaj edhe për shkak të famës që gëzojnë pararendësit e mi fitues të këtij çmimi, H. L. Borhesi, E. Janesko dhe B. S. Najpali. Dhe në fund, për shkak të vetë T. S. Eliotit. Ndonëse po e përmend të fundit, fakti që çmimi mban emrin e poetit anglo-sakson ka për mua rëndësi tejet të madhe, edhe intime, edhe simbolike. Është më shumë se një çmim, është një shifër sekrete. Kam qenë mjaft i ri, pothuajse në moshën djaloshare, kur e kam lexuar për herë të parë Eliotin dhe ai m’i ka hapur dyert e poezisë moderne; me të marrë të këtij çmimi që mban emrin e tij, jetën time e shoh si një nismë të gjatë, e cila sërish, pas më shumë se një gjysmë shekulli qëkur hyra për herë të parë në botën e të rriturve, më kthen në të kaluarën, te njëri nga mjeshtërit e rinisë sime.
Në vitin 1930 i kisha 17 vjet dhe poezinë po e lexoja me pasion. Në këto vite grupi i shkrimtarëve meksikanë e drejtonte revistën letrare “Bashkëkohësit” (Contemporaneos). Emri i revistës dëftonte qëllimin jetësor të saj: të hapte gjerësisht dyert dhe dritaret që ajri i freskët i kulturës botërore të hynte në Meksikë. Në numrin e gushtit 1930 u paraqit në faqet e saj ajo poezia e gjatë dhe e pazakontë të cilën unë e lexova me admirimin më të thellë, i magjepsur dhe duke e mrekulluar pafund. Poemës Tokë e shkretë i printe një parathënie inteligjente e përkthyesit, e poetit të ri meksikan Enrike Mungie (Enrique Munguia), i cili vdiq disa vjet më vonë. Enriken nuk e kam njohur kurrë, por sot emrin e tij e kujtoj me respekt të thellë e dhembje.
Nuk është vështirë të merret me mend se ç’trazim më pati shkaktuar leximi për herë të parë i poezive të Eliotit: kam qenë i stepur, tepër kureshtar, i lajthitur. E kam lexuar sërish dhe përsëri arrita të gjeja një përkthim tjetër të botuar në Madrid. Lexova atëbotë edhe poezi të tjera në spanjollisht (ato ditë kishte shumë përkthime të poezisë së tij, posaçërisht në Meksikë). Më vonë, kur e zotërova më mirë gjuhën angleze, nisa ta lexoja në origjinal. Me kalimin e viteve, edhe përfytyrimi im për poetin ndërroi në përputhje me kthesat që pësuan mendimet e tij e të miat dhe të shkruarit. Përfytyrimi ndryshoi, por jo edhe lidhja ime me poezinë e tij. Megjithë vitet e kaluara dhe kthesat që kam bërë, Tokë e shkretë është për mua edhe sot e kësaj ditë një obelisk i mbuluar me shenja që nuk mund ta dëmtojnë as moda, as koha.
Si është e mundshme që një djalosh meksikan të ketë një pasion kaq të fuqishëm për një vepër hermetike të shkruar në gjuhën angleze? As që është fare e nevojshme për t’i dhënë përgjigje kësaj pyetjeje: forca që më ka pushtuar ka qenë përsosuria e poemës, konstruksioni rigoroz i saj, thellësia e vizionit, llojshmëria e pjesëve të saj dhe uniteti madhështor i tërësisë. Po s’ishte vetëm përsosuria e shkëlqyeshme, po edhe risia dhe parëndomësia e saj. Forma e poezisë ka qenë një e papritur: ndërprerjet, kapërcimet e befasishme, lidhjet e parashikueshme, natyra fragmentare e çdo sekuence dhe arbitrariteti iluzor i kompozicionit, amalgama e personazheve të ndryshme, kundërvënia kohës dhe hapësirës – shekulli i njëzetë dhe mesjeta, Aleksandria dhe Londra, ritualet e frytshmërisë dhe luftrat punike, kombinimi i fjalëve të përditshme me tekstet religjioze dhe me tekstet poetike greke dhe sankrishte.
Poezia nuk i shëmbëllënte asnjërës që kisha lexuar më parë. M’u bë sikur fare pak i gjasonte letërsisë e më shumë pikturës moderne, pëlhurave kubiste ose kolazheve të Brankos. Nuk gabova. Disa vjet më vonë zbulova se metoda e kompozicionit të poemës Tokë e shkretë – si dhe metoda e kompozicionit të Kantoseve të Erza Paundit, dhe e poezive të tjera të kësaj kohe – ka ndjekur po ato parime që i kanë frymëzuar kubistët: fragmentet kundërshtuese janë shkrirë në realitetin piktural deri atëherë të paparë, njëkohësisht besnike ndaj realitetit të njëmendtë.
Megjithatë, ndërmjet kubistëve dhe poezisë së Paundit dhe të Eliotit ekziston një dallim thelbësor: ndonëse teknika është e njëjtë, megjithatë figura e paraqet realitetin, ndërsa poezia e thotë tregimin. Ose, thënë në një mënyrë tjetër, figura është statike, kurse poezia rrjedh nëpër kohë. Po megjithatë, prejardhja e vërtetë e kësaj paraqitjeje simultane të realitetit ka qenë kubiste. Shprehjet e para kubiste në letërsi kanë qenë krijimet e Apolonierit dhe të Sendrarit. Rrugën e tyre e ka vazhduar Riverdi por, duke qenë më radikal se pararendësit e tij, ai i ka mënjanuar të gjitha elementet narrative.
Përkundrazi, Paundi dhe Elioti e kanë ruajtur narracionin, domethënë, lëvizjen dhe ndjenjën e kohës. Paundi gjithnjë ka pohuar se një paraqitje e këtillë, siç e ka quajtur ai, e ka prejardhjen nga ideogramet kineze. Çfarëdo që të kenë qenë shkaqet për një deklaratë të çuditshme – parashikimi, sqima, obsedimi me Orientin – është e qartë se poetët francezë kanë qenë nismëtarë të modernizmit, sidomos Apolinieri dhe poezitë e tij “Zona”, kanë qenë vendimtare për Paundin. E kam të njohur se kritikët e hapësirës gjuhësore angleze nuk janë të këtij mendimi, mirëpo është ngushëllim të rikujtojmë se poeti Kenet Reksrot (Keneth Rexroth) ka menduar njësoj sikurse unë.
E kam thënë se risia e poemës Tokë e shkretë e shpjegon arsyen pse ajo më ka magjepsur; ndërkaq, kur risia letrare dhe stilistike është harxhuar, është shfaqur një tjetër. Me pasqyrimin e fatit njerëzor poema e ka dëshmuar pakohësinë e vet, e kjo është ajo që i jep asaj thellësinë dhe bashkëkohorësinë e përhershme.
Vetë poema nuk ka qenë aq novatore, sa ka qenë tema e historisë. Poezia i është kthyer epit. Siç ndodh në çdo ep, poezia rrëfen tregimin e shndërruar në mit. Pos kësaj, ky është epi që mbërthen në vetvete të sotmen, dhe për këtë arsye ai është edhe film, edhe raport gazete, edhe kronikë.
Homeri nuk është Akili as Virgji është Eneu, person qendror i poemës Tokë e shkretë, i shfaqur hapur ose fshehur, është vetë poeti Eliot. (Po kjo ndodh, vetëm nën një mënyrë më të theksuar, edhe në Kantoset e Paundit). Si në Komedinë hyjnore të Dantes, edhe heroi i poemës Tokë e shkretë është alegori mbi shpirtin njerëzor të humbur në purgatorin e historisë tokësore. Heroi i veprës “Zona” i shëmbëllen Bodlerit: ky është poeti i përhumbur në qytet; heroi i poemës Tokë e shkretë mishëron historinë perëndimore dhe rënien e saj. Kjo rënie shndërrohet në depresion, në sëmundje nervore dhe në mëkat vdekësor.
Shkrirja e unë subjektives dhe e ne historike, domethënë, ndeshje fatesh shoqërore dhe individuale, ka qenë dhe ka mbetur risi e madhe edhe e veprës Tokë e shkretë, edhe e Kantoseve. Përshtatja e formës poetike të nisur në Francë, në të cilën paraqitja dhe rrëfimi janë kombinuar, ua ka bërë të mundshme që të dy poetëve të ringjallin traditën qendrore të poezisë së madhe perëndimore dhe të na ofrojnë, në të njëjtën kohë, pasqyrën e realitetin bashkëkohor. Simbolizmi e përzuri historinë nga poezia; me poemën Tokë e shkretë poezia i kthehet kohës historike dhe konkrete. Koha: njeriu si mishërim i kohës dhe i vetëdijës historike.
Ndonëse i magjepsur me Tokë e shkretë, e kam parë fort mirë mospërputhjen ndëmjet bindjeve të mia dhe ideve e shpresave që krijojnë këtë poemë: Të gjitha vizionet e historisë, duke përfshirë edhe atë që ka zhvilluar pozitivizmi, përmbajnë edhe metahistorinë. Ajo që e vë në levizje poemën Tokë e shkretë, ka qenë dhe ka mbetur në kundërshtim me idetë dhe besimet e mia. Jo vetëm që nuk kam vuajtur për sistemin e krishterë mesjetar, por as nuk kam mundur të shoh si shpëtim kthimin në Romën e lashtë (Edhe Elioti, të themi kalimthi, është ndalur në gjysmë të rrugës, në kishën anglikane).
Përkundrazi, tashmë unë isha shkurorëzuar me përkatësinë time të dyfishtë spanjolle-amerikane – me traditat katolike dhe liberale. Kam besuar në revolucionin universal që do ta transformonte shoqërinë dhe njeriun. Më kanë mashtruar gjeometritë e ardhmërisë dhe mrekullia e fillimeve të historisë. Asgjë tjetër nuk ka ekzistuar përtej Eliotit, asgjë më të mrekullueshme se vizioni i botës i Rusoit dhe i Furijes: shpellat e egërsirave dhe kopshtet irrituese falanstere. Po megjithatë, magjepsja ka mbetur. Ç’është ajo që më ka tërhequr në Tokë e shkretë? Tmerret e botës moderne. Para shkatërrimit të saj, edhe konservatori dhe i humburi ndihen njësoj:
Midis ideve
Dhe realitetit
Midis lëvizjes
Dhe aktit
Bie Hija.
Kanë kaluar shumë vjet dhe bashkë me botën tonë kanë ndryshuar edhe idetë dhe ndjenjat e mia. Viktimë e madhe e luftrave dhe e revolucioneve ka qenë ardhmëria. Sot, kur ndodhemi në udhëkryqin e historisë, askush nuk di se ç’na pret: shkatërrimi, errësira e barbarisë apo ringjallja e sërishme. Në qiell po shfaqen shenjat, po ato janë të paqarta; pak kush ia del që t’i lexojë; po edhe ata që po i lexojnë, nuk i dëgjon askush. Elioti ka besuar në besnikërinë e autoritetit dhe të traditës; disa në mesin tonë besojnë në subversionin dhe në ndryshimin. Sot dimë se shëndeti shpirtëror dhe politik jeton në fjalët e ndryshme, më pak të ngjyruara me ide absolute. Këto fjalë që i kanë krijuar kohët moderne, kanë qenë demokracia, toleranca, pranimi i tjetrit dhe i të tjerëve.
Thënë shkurtazi – demokracia. E di se demokracitë moderne kanë qenë indiferente – dhe shpesh të marra dhe mizore – ndaj poezisë. Që nga koha e romantizmit poezia ka qenë e dënuar të jetojë në periferi të shoqërisë. Nga fundi i shekullit të njëzetë margjinalizimi i poezisë sa vjen e shtohet. Ajo sot është ose ceremoni në kotakombe, ritual në shkretëtirën urbane, festë në podrum, ose e ringjallur në supermarket. Është e vërtetë se në regjimet totalitare poetët janë të përndjekur; në vendet demokratike atyre u është lejuar të jetojnë, madje edhe janë të mbrojtur. Mirëpo, për fatin e tyre të keq, ata janë të ngujuar mes katër mureve të ndërtuara jo nga gurët po nga heshtja.
Në shoqëritë e pasura të Perëndimit, të preokupuara me biznesin dhe zbavitjen-nuk ka vend për poezinë. Megjithatë, tradita poetike nuk është këputur dhe as që ka për t’u ndërprerë ndonjëherë. Po të ndodhte kjo, fjala kishte për t’i fikur në buzët tona, kurse bisedat tona do të shndërroheshin në ulërimë majmuni. Vazhdimësia e poezisë është vazhdimësi e fjalës njerëzore, e qytetërimit. Për këtë arsye për poezinë dhe një emër tjetër, në kohën si kjo jona, vazhdimësi. Vazhdimësia është premtim dhe shpresë e ringjalljes.
Përktheu: Demë Topalli
