Nga Ardian Ndreca, 19 maj 2013
Për të asht shkrue shumë e prapseprap asht thanë shumë pak, e kam fjalën për studimin e veprës së tij, sidomos asaj të Mbasluftës por edhe për vitet e kalueme në Romë. Nuk kemi nji jetëshkrim të plotë të Ernest Koliqit, por mbi të gjitha na mungon nji studim sistematik i gjithë veprës së tij. Në pritje të këtyne po kufizohemi me shkrue dy rreshta me rasën e përvjetorit të tij të lindjes.
Nuk asht i qartë viti i lindjes së tij, por për me i ra shkurt, tue u bazue në të dhana të vetë familjarëve, ka shumë gjasa që Ernesti të ketë lindë në Shkodër me 20 maj 1901, e jo në vitin 1903 siç asht shkrue deri tashti. Lajthitje të tilla për kohën kanë qenë të zakonshme, por gjetja e regjistrit të pagzimit të famullisë së Shkodrës kishte me i vu kapak kësaj pune pse të paktën për vitin do të ishim të sigurtë, tue qenë se pagzimi i fëmijëve asokohe bahej mbrenda nji kohe relativisht të shkurtë.
Në vjeshtën e vitit 1943 Koliqi pat mbërrijtë me i shpëtue dhunës komuniste tue ikë prej portit të Tivarit së bashku me prindt, me gruen e më të afërm të tjerë në Itali, tue zanë vend në Universitetin e Romës, ku nisi menjiherë me ba nji punë të lavdërueshme në të mirë të vendit të vet.
Vitet e mërgimit e përpoqën drejtpërdrejtë apo edhe me anë të shkëmbimeve epistolare me miq të vjetër të ikun Shqipnijet si Át Zef Valentini, i cili ndërkaq kishte marrë drejtimin e revistës “Letture”, Mustafa Kruja, dekani i letrave shqipe, që kishte gjetë strehë në Ramleh, afër Aleksandrisë së Egjiptit; fati e bashkoi edhe me mikun e vet të dashun kapidan Gjon Markagjonin e me Mehdi Frashërin që jetonin në Romë, u përpoq edhe me miq tjerë shkodranë si: gjuhëtari Karl Gurakuqi, tregtari i kamun Rrok Prennushi në Trieste, intelektuali i ri Ton Koka, Lin Shkreli, Silvia Zorzoli, Lodo Pistulli, Lin Shestani e me shumë miq të rinj që njohu në ato vite.
Ka mjaft aspekte të jetës së Koliqit mërgimtar që nuk njihen sa duhet. Për shembull, grueja e tij mikpritëse e palodhun, Vangjelija Vuçani, ishte e përgatitun me pritë e me qitë e me shtrue bukë në çdo orë të ditës e të natës në shtëpinë e tyne bujare, fillimisht në Piazza Ungheria e mandej në Piazza della Balduina për të gjithë shqiptarët refugjatë që përshkoheshin kah Roma. Ernesti në fundin e viteve ’40 jepte e merrte për bashkimin e të gjitha forcave antikomuniste në nji front të vetëm kundër qeverisë së Tiranës. Ai besonte se nji paqtim mes Ahmet Zogut, Bllokut dhe Ballit ishte kërkesë e situatës tragjike që po kalonte kombi shqiptar. Punët shkuene siç e dijmë dhe ndër vite, prej letërshkëmbimit të tij, kuptojmë edhe dëshpërimin për mungesën e nji veprimi të bashkërenduem politik në të mirë të Shqipnisë.
Koliqi ndihmoi, tue lirue prej kampeve të refugjatëve dhe tue u sigurue ndihma prej organizmave ndërkombtare, nji numër të madh shqiptarësh, pa shikue as prejardhjen politike (i duhet kujtue lexuesit të sotëm se urrejtja mes ballistave dhe bllokistave ishte po aq e thellë sa urrejtja mes tyne dhe komunistave) e as atë krahinore. Nuk e bante ketë gja për me pasë mirënjohje, mbasi dihet që ky asht nji virtyt shumë i rrallë ndër ne, madje shumë shpesh – siç vëren ai vetë në disa letra – e mira që bani iu shpërblye me shpifje e dashakeqësi.
Atë që nuk mbërriti me ba kurrnjiherë me mjete politike për vendin e tij, Koliqi e bani mrekullisht me artin e me mendjen e tij të hapun. Në fundin e verës së vitit 1957 ai nxori në dritë numrin e parë të revistës Shêjzat (vijim ideal i Shkëndisë së Tiranës që kishte reshtë tashma), të cilën do ta mbante gjallë deri në fund të vitit 1974, pak para vdekjes. Për shumë vite Koliqi u diftue nji mecenat i vërtetë për shumë të rinj shqiptarë të ikun prej ish Jugosllavisë së atëherëshme, tue sigurue viza dhe bursa studimesh, tue ua hapë bujarisht revistën e tij e tue i inkurajue me vijue me punue për kulturën tonë, ndër këta njehim piktorin Lin Delija, shkrimtarin Martin Camaj, etnologun Vinçens Malaj, shkrimtarin e përkthyesin Anesti Andrea, shkrimtarin Fadil Karakaçi e shumë të tjerë.
Çka i mungonte tej maset ishte atdheu i tij e ketë mungesë ai mundohej me e zevëndsue tue ndejt me shqiptarë, kryesisht malsorë të mendshëm e të urtë, prej të cilëve vilte fjalë e shprehje, kangë e rrëfime popullore. Në vitet e mërgimit ai kujtonte me mall, prej shtyllave të Shêjzat apo prej letrave private, verat e kalueme në Dukagjin, ndejen në stanet e Thethit e të Shoshit, kangët e buta të poetit të Dukagjinit: Gjergj Pllumit, i cili ndërkaq kalonte vitet e pleqnisë e tij, si i ikun, në Gusi.
Malsorëve ai u njihte nji rol tejet emancipues në kulturën tonë, virtytet e idealet e njerzve të paprekun prej progresit, i dukeshin Ernestit në vitet ’30-’40 si nji visar që pasunonte dhe e siguronte shpirtin shqiptar në rrugën drejt qytetnimit. Kthimi i tij në gjinin e natyrës dhe kulturës pararendëse ngjet, mund të themi, me mallin dhe besimin që kishte Rousseau-së tek roli pedagogjik i thjeshtësisë së natyrës së pastër.
Nji mënyrë tjetër për mos me e humbë shpirtin ishte edhe shkuemja pranë arbreshëve të Italisë. Edhe pse profesor universitar, Koliqi, me përvujtní shkonte gjatë pushimeve të verës me dhanë gjuhë shqipe në katundet arbëreshe, ku ndizte flakën e pashueme mes të rinjve që do të baheshin nji të nesërme mësuesa e edukatorë. Falë zotësisë së tij Instituti i Romës mblodhi rreth vetes shumë studenta, që edhe pse ndiqnin degë të ndryshme humaniste, frekuentonin kurset e gjuhës dhe letërsisë shqipe.
Revista e tij u ba qendër e vërtetë e mendimit të lirë shkencor shqiptar, madje e vetmja qendër serioze jashtë atdheut. Ajo që e vriste Koliqin ishte fakti se revista dhe vetë vepra e tij nuk lejohej me qarkullue as në Jugosllavi, kjo gja ndodhte për shkak të aktivitetit në favor të Kosovës gjatë Luftës së Dytë botnore. Ndërkaq vitet kalonin, miqtë e dashun vdisnin nji nga nji e bashkë me ta shkimej edhe shpresa me u kthye edhe nji herë në atdhe.
Megjithë tonet disi pesimiste të viteve të fundit, Ernest Koliqi e parashihte fundin e komunizmin e ketë gja ai e shkruen tek nji pièce me titullin Rranjët lëvizin, ku flet për nji kthim të përfytyruem të së bijës, mbas ramjes së komunizmit e mbas vdekjes së t’et, tek shtëpia atnore në Shkodër, e cila për vite me rradhë ishte zanë prej qiraxhinjsh të futun prej regjimit komunist. Aty përshkruen sesi ai kthim nuk do të ishte kurrsesi nji rikthim në Shkodrën që ai kishte lanë dikur, ajo kishte mbarue shqim pse së bashkut me dekadencën koha, tashma “koha e komunizmit” kishin prodhue nji njeri tjetërsoj. Koliqi nuk shpreh haptas gjykime vleret, por kufizohet tue pikzue nji indiferencë dhe nji lloj bastardimi, të nënkuptuem si rezultat i nji kryqzimi të dhunshëm mes së vjetrës dhe së resë.
Ende sot Hija e maleve, Tregtar flamujsh, Gjurmat e stinve, edhe pse kanë kalue ma se tetëdhjetë vjet lexohen me andje e na sjellin përpara nji botë që asht zhdukë krejtsisht, apo ma mirë me thanë asht shndërrue në diçka që ende s’dijmë mirë se çka asht, pse jemi shumë afër e shumë të dashunuem mbas Koliqit për me pranue përmbysjen epokale që ka ndodhë.
Kthim mbrapa nuk ka, edhe pse Koliqin, në gjithë modernitetin e tij e kemi përkrah, madje ai rend para nesh, tue na diftue shtigjet e reja të lavrimit të shqipes e pse jo edhe nji atdhedashuni të lirë prej çdo afshi të randë shovinist, nji dashuni e nji shtozim (devocion) për rranjët tona.
/MAPO/
