Mosvlerësimi i jetës ndër shqiptarë. Feja, besimi dhe shoqëria e dy epokave. Femra shqiptare, shqipja standarde dhe një udhëtim nëpër historinë e re, me zëdhënësin e artikuluar dhe erudit të Kishës Katolike, Dom Gjergj Metën
Nga Skerdilajd Zaimi, Revista Klan, 4 Shtator 2012
Për Zotin, familjen, historinë dhe besimin. Dom Gjergj Meta, zëdhënës i Kishës Katolike flet në këtë intervistë për problemet kryesore të shoqërisë, të ngritura në nivelin e një debati publik që jo rrallëherë e ndan shoqërinë në kampe të ndryshme. Si një njeri që mban “uniformën” e klerikut, por edhe një qytetar i angazhuar me shkrime apo pjesëmarrje në diskutimin publik, Dom Gjergji shprehet edhe sa i përket temave të tilla të ndjeshme si gjuha shqipe dhe vendi i gegnishtes në historinë e normës, marrëdhënia e katolicizmit shqiptar me fashizmin. Të gjitha të përcjella pa fshehur preferencat, por edhe pa humbur objektivitetin. Një vlerësim për figurën e femrës shqiptare mbetet një ndër gjërat më interesante të intervistës, e cila mbyllet me gykimin personal ndaj vendit që Ismail Kadareja zë në letërsinë shqiptare, e plotësuar prej këtij të fundit me tema historike nga lëmi i mesjetës kristiane shqiptare.
-Dom Gjergji do të ishte mirë të nisej me problemet e sotme, madje të ditëve të fundit të shoqërisë shqiptare. Një valë aktesh kriminale kanë mbërthyer vendin duke krijuar një psikozë se anormaliteti po sundon në këtë vend. Mendoni se kjo është pasojë e një kulture që po hedh rrënjë e që sfidon dhe misionin e besimit dhe fesë?
Mund të them me plot bindjen se një situatë e tillë e përshkruar në pyetjen tuaj i ka rrënjët te promovimi shpesh i pavetëdijshëm për masat, e i vetëdijshëm për të tjerë, i një kulture vdekjeje. Një kulturë vdekjeje ka në thelbin e saj nënçmimin apo mospërfilljen e jetës në të gjitha stadet apo fazat e saj: nga ngjizja deri në vdekje. Një mosvlerësim i tillë i jetës sigurisht shfaqet edhe në dukuri të tilla kriminale sikurse është vdekja për hakmarrje, për një varëse, për larje hesapesh etj. Kjo kulturë nuk sfidon vetëm misionin e besimit dhe fesë, por vetë Zotin. Janë dy vlera të përdhosura: dashuria dhe nderimi ndaj Zotit që është dhënësi i jetës dhe i vetmi që ka tagër mbi të e po ashtu dashuria dhe përkushtimi ndaj tjetrit si unë të cilin Zoti e ka vënë përkarshi meje dhe unë kam për detyrë ta mbroj. Nuk është më pak e trishtë as vdekja e shkaktuar nëpërmjet abortit apo eutanazisë. Genocidi që ndodh nëpër klinika abortive apo nëpër spitale ku lihen njerëzit të vdesin nganjëherë edhe me vullnetin e të afërmve nuk është më pak i rëndë se ai që ndodh për larje hesapesh apo për shkaqe të tjera kriminale. Nëse pra nuk fillojmë nga një “…edukim për jetën, edukim i cili e vlerëson jetën nga çasti i ngjizjes deri në atë të vdekjes”, sikurse kanë theksuar edhe ipeshkëvinjtë katolikë të Shqipërisë në letrën e tyre për 100 vjetorin e Pavarësisë, Fides et Patria, gjithnjë e më shumë do të shohim skena të tilla që sigurisht shqetësojnë thellësisht jetën dhe cilësinë e jetës në vendin tonë.
-Ju jeni një klerik i ri në moshë, por një pjesë e edukimit tuaj është krijuar në kohën e komunizmit. Mendoni se normat e edukimit social asokohe, me aksionet, ngritjen dhe stimulimin e diskutimit dhe frymës së kolektivit janë modele prej të cilave ka se çfarë të marrësh si pozitive?
Vullnetarizmi, stimulimi i diskutimit, fryma komunitare janë vlera gjërësisht të ndara në botën e krishterë e sigurisht kanë qenë dhe janë gur themeli për kulturën dhe ngrehinën europiane e sit ë tilla kanë qenë përpara formulimit të tyre marksist. Por këto ndryshojnë thelbësisht nga aksionet, diskutimet (diskretitimet) dhe fryma kolektive e asaj kohe të zymtë komuniste, pasi të vendosura në themele krejtësisht të gabuara e si të tilla nuk mund të merren fare si etalon veprimi. Ai sistem ka qenë thelbësisht i kalbur në vlera, absolutisht antinjeri dhe i ngritur mbi premisa të gabuara. Gjithçka në atë sistem bëhej për të nxjerrë në pah luftën e klasave e diçka që ngrihet mbi një luftë dhe ka në themel një luftë është absolutisht e papranueshme. Prandaj mund të them se nga ato modele nuk ke çfarë të marrësh asgjë pozitive, por përkundrazi duhet të ruhemi.
-Dom Gjergji, sipas jush cili është ndryshimi që ka ndodhur te femra shqiptare në kalimin e dy kohëve; para dhe pas 90-ës?
Po përpiqem të them diçka edhe pse më rezulton e vështirë, pasi është një temë që kërkon thellim. Mendoj që kemi kaluar nga konceptimi i një gruaje “të emancipuar” në emër të Partisë, në konceptimin e një gruaje që merr në dorë fatet e veta, një grua më e lirë, me më shumë mundësi për t’u përfaqësuar dhe për të ngritur zërin. Këto janë aspekte pozitive, pasi gruaja ka qenë për shumë kohë e dhunuara e mendësisë maskiliste dhe patriarkale. Thënë kjo mendoj se gjithnjë e më shumë koha aktuale e shikon gruan si një mall për t’u shitur: shiko sa vend zënë gratë në publicitet, në reklamë, në spote të ndryshme, pornografia etj. Nga ana tjetër kam përshtypjen se gjithnjë e më shumë modernizmi po shkatërron aftësinë amësore të gruas. Një pjesë e madhe e grave e shikojnë realizmin e tyre në të qënit thjesht femër, shpesh duke përjashtuar të qenit nënë apo bashkëshorte. Aspekti amësor duhet evidentuar dhe stimuluar edhe me politikat që duhet t’i lënë më shumë hapësirë femrave për të qenë pranë familjeve të tyre dhe për të edukuar fëmijët. Askush si nëna nuk është edukuese e përsosur dhe bashkë me bashkëshortin e saj duhet t’i bëhen fëmijës shembull jete, besimi dhe njerëzie. Dhe këtu mendimi im shkon te shumë nëna shqiptare që si të tilla kanë rritur e edukuar familje të mëdha e me shumë fëmijë. Janë një shembull heroik që përbën një kontrast të jashtëzakonshëm me modelet e gruas që servirin telenovelat, apo modelet e femrës “moderne” e cila preferon të jetojë feminilitetin e saj më shumë sipas modeleve egoiste të një lloj feminizmi përjashtues të çdo vlere tradicionale dhe themeluese të familjes së ngritur mbi martesën ndërmjet një burri dhe një gruaje.
-Në vitin 1944 në Shqipëri triumfoi Partia Komuniste. Pse ndodhi kjo sipas jush? I bashkoheni tezës së Arshi Pipës që flet për një konvertim të dhunshëm të trashëgimisë bizantine toske në një pëlhurë politike komuniste?
Nuk e kam lexuar këtë ide të Arshi Pipës të artikuluar. Por mendoj që ardhja e komunizmit në Shqipëri ka një kompleksitet faktorësh të brendshëm (varfëria, aktivizmi komunist, injoranca) dhe të jashtëm (gjeopolitika që u krijua me kapitullimin e fashizmit). Mendoj që këtu duhen studime më të specializuara dhe të karakterit historik që të thuash diçka ashtu si duhet. Di vetëm që gjyshit tim, një fshatar pa shkollë, por shumë punëtor i ka ardhur keq kur i kanë hequr mundësinë për të punuar tokën e tij dhe për t’u ushqyer me qumështin e lopës së tij e kur më pas nuk e kanë lënë më të shkojë në meshë dhe i kanë shembur e dhunuar kishën e fshatit. Nuk mund të përjashtoj doza idealizmi në të rinj e të reja që dëshironin një botë më të mirë, më të drejtë, më humane. Ëndrra të cilat mbaruan mëngjesin e fitores komuniste, sepse u bënë vetëm ëndrrat e një grupi që me kalimin e viteve eliminoi çdo lloj idealiteti dhe idealisti.
-Për të mbetur po këtu: mendoni se me fitoren e së majtës në 1944, njëfarësoj- fitoi Migjeni përballë Fishtës?
Me fitoren e së majtës në 1944 nuk fitoi askush, por humbën të gjithë, sepse prej atij viti filloi kalvari më i tmerrshëm për të gjithë shqiptarët, përjashto pak njerëz të nomenklaturës komuniste, mohimi i të gjithë lirive: i asaj fetare, e mendimit, e shtypit, e lëvizjes. Në këtë pikë nuk ka Migjen që ka fituar dhe Fishtë që ka humbur. Përveç kësaj unë Fishtën dhe Migjenin nuk i kam parë ndonjëherë përballë, por përkarshi, përveçse në shkollat komuniste ku ky lloj dualizmi ishte i vetmi lexim i realitetit.
-Ju besoni në dualitetin geg-tosk si përçues dhe konstituues i kombit shqiptar?
Unë besoj te njerëzit vullnetmirë që dëshirojnë të jetojnë së bashku e të punojnë për një të ardhme më të mirë të familjeve, fëmijëve dhe vendit të tyre. Kjo është treguar në çaste të rëndësishme të historisë tonë kur gegë e toskë kanë ditur të gjejnë atë çka i bashkon dhe të lënë mënjanë atë çka i ndan. E sidomos sot në një kulturë globale, jugu dhe veriu janë vetëm çështje ideologjike. Ndryshimet objektive janë një pasuri. Të shikuara ndryshe bëhen mure ndarëse dhe çështje sundimi. Unë jetoj në një realitet si Kamza ku gegë e toskë dhe Shqipëri e mesme jetojnë bashkë për bukuri me gjithë problemet që ka aktualiteti, por që nuk kanë lidhje me të qenit geg apo toskë.
-Kohët e fundit ka dalë në sipërfaqe një debat për gjuhën shqipe, në trupëzimin e së cilës si trashëgimi dokumentare ka një rol parësor katolicizmi shqiptar, apo më saktë, klerikët katolikë shqiptarë. Sipas jush, a e viktimizoi dhe izoloi gegnishten Kongresi i vitit 1972?
Absolutisht që po! Ishte e menduar mirë. Të izoloje gegnishten do të thoshte të izoloje katolicizmin shqiptar, armikun më të madh të regjimit komunist, sikurse e ka thënë vetë Enver Hoxha në fjalimin e shkurtit të vitit 1967. Vetëm katolikët e veriut e kishin lëvruar me shekuj gjuhën shqipe në personat e klerikëve. Zbehja e gegnishtes ishte dobësimi i një ‘armiku” gjeneziak të komunizmit, pra krishtërimit katolik. Enver Hoxha me shokë këtë e dinin mirë. Mënjanimi i gegnishtes ishte mënjanimi i Hyllit të Dritës, i Kumbonës së të Dielës, i Vatrës, i Lekës, e më pas ishte heshtimi i Fishtës, i Harapit, i Shllakut, Donat Kurtit, Lazër Shantosë, Ernest Koliqit, Vinçenc Prennushit, Bernardin Palajt, Shtjefën Gjeçovit etj etj. U lanë dy përfaqësues të gegnishtes: Mjeda dhe Migjeni tërësisht për qëllime ideologjike. Kultura me background katolik ishte e vetmja kulturë alternative që e rrezikonte komunizmin seriozisht kjo për shkak të historisë në Europë. Gjuha, duke qenë një aspekt i qenësishëm, ka të bëjë me ontologjinë e njeriut e shpreh njeriun në thelbin e tij. Krijimi i njeriut të ri kishte nevojë edhe për një gjuhë të re e rrjedhimisht ajo me ngjyra dhe thelb gegë (kupto mendimin e artikuluar me themel të krishterë katolik) e pengonte krijimin e njeriut të ri komunist. Atëherë kjo pengesë duhej hequr.
-Pse sipas jush shqiptarët në një masë të madhe e braktisën besimin e tyre të parë? Çfarë përfaqëson periudha e Perandorisë Osmane në konstitucionin shpirtëror të kombit?
Në fakt shpesh e pyes veten: pse kroatët jo, sllovenët jo, rumunët jo, serbët jo, grekët jo, bullgarët jo dhe shqiptarët po? Ende nuk i jap një përgjigje kësaj pyetjeje. Nganjëherë mendoj këtë, që të tjerët nënshkruan vasalitetin për të mos ndërruar besimin, ne u bëmë vasalë pa e nënshkruar. Periudha e Perandorisë Osmane për ne ka qenë një pushtim, një fatkeqësi, sepse na zhbëu në identitetin tonë, na shkatërroi kulturën e desh të na mohojë gjuhën, zakonet etj. Deri diku ia ka arritur. Edhe sot e kësaj dite ne përdorim në të folurën tonë fjalë si, ejvallah, shyqyr, mazallah, inshallah, medet, hozhgjelden etj etj. Po ashtu shiko muzikën e tmerrshme të stacioneve televizive që gjoja japin folk: tallava, këngë orientale që nuk kanë të bëjnë as me orientin e as me ne, por janë thjesht një përçudnim i notave muzikore. Në sjellje, në konceptimin e punës, të marrëdhënieve njerëzore, të trajtimit të gruas, fëmijëve, ushqimi, rregullat e tavolinës etj etj. Kaq shumë ka ndikuar Perandoria Osmane, saqë duhen ende vite për të dalë në dritë.
-Çfarë mbetet sipas jush për të sqaruar në historinë e Shqipërisë dhe cili është gjykimi juaj mbi faktin se një pjesë e klerikëve të njohur shqiptarë pranuan bashkëpunimin me Fashizmin?
Duke perifrazuar George Bernanos, mund të themi se fashizmi dhe komunizmi adhurojnë të njëjtin “Zot” edhe pse nderojnë “shenjtër” të ndryshëm. Përlyerja me fashizmin, sikurse përlyerja me komunizmin, janë një njollë për një njeri qoftë ky klerik apo laik. Të thuash një pjesë e klerikëve (mendoj e ke për ata katolikë) është pak si e tepruar dhe fsheh një paragjykim të pabazuar. Ka pasur klerikë katolikë që kanë menduar se ardhja e Italisë fashiste në Shqipëri do të zhbinte rrezikun komunist, sikurse ka pasur nga ata (Lazër Shantoja) që shikoi te kjo gjë në vitin 1939 ilaçin më të mirë kundër regjimit zogist që atë e kishte degdisur për vite më radhë në Zvicër duke qenë se ai ishte një antizogist i betuar. Pra trajtimi duhet parë nga shumë këndvështrime dhe jo vetëm me sytë e një historiografie të Realizmit Socialist e cila ka dhënë vlerësime absolute, bardhë e zi, për shumë figura që sigurisht mund të kenë pasur edhe dritëhijet e tyre, por që janë më komplekse. Fashizmi ishte një e keqe e pamasë, vrau, preu, shfarosi. Ama po aq i keq dhe dëmtues u tregua komunizmi. Gjithsesi kjo është punë që u përket historianëve specialistë të fushës. Ndërsa dua të këmbëngul që çështja e qasjes, me anë të një statuti epistemologjik të përshtatshëm, për një punë të tillë, është një çështje që ka nevojë për një rishikim dhe kjo i përket shkencës së historiografisë e si e tillë nuk është më punë e vetëm historianëve, por duhet një punë ndërdisiplinore që përfshin edhe rrafshe të tjera të dijes shkencore.
-Jemi në 100-vjetorin e Pavarësisë. Çfarë aktivitetesh parashikoni të kryeni? A ka shpresë që Papa të vizitojë Shqipërinë? Këtu është me vend se një figurë e përmasave globale, Papa Gjon Pali II vizitoi vendin tonë duke sanksionuar një mbështetje shumë të madhe…
Për këtë 100 vjetor Kisha Katolike në Shqipëri më së pari ka dalë me një letër baritore të ipeshkvëve katolikë drejtuar të gjithë besimtarëve katolikë dhe të gjithë njerëzve me vullnet të mirë me titullin Fides et Patria (Fe e atdhe). Në këtë letër Ipeshkvijtë theksojnë rolin që katolikët kanë dhënë në procesin e Pavarësisë dhe të shtetformimit, qoftë me anë të klerikëve (Nikoll Kaçorri, Luigj Bumçi, Gjergj Fishta) e qoftë me anë të laikëve (Luigj Gurakuqi). E më pas duke u ndalur në disa pika të domosdoshme për një atdhe të shëndetshëm sikurse janë: dashuria për familjen, dashuria për të afërmin, edukimi me të drejtën dhe me ligjin, ipeshkvijtë hedhin vështrimin në të ardhmen europiane të Shqipërisë si sfida e së ardhmes së afërt duke e mbyllur me një mesazh për të rinjtë që janë e ardhmja e vendit. Në muajt në vijim sigurisht do të ketë aktivitete të tjera sikurse ka pasur tashmë me hapjen e vitit jubilar të Pavarësisë në Katedralen e Shkodrës. Nuk di të them nëse do të vijë ky papë në Shqipëri. Të shpresojmë!
-Ju jeni prezent në media përmes shkrimesh dhe publicistikës. Nisur nga ky fakt cili është mendimi juaj mbi shkrimtarin Ismail Kadare? Ku bën pjesë letërsia e tij?
Në përgjithësi mbi personat që jetojnë ende e kam të vështirë të jap një vlerësim pikërisht sepse janë ende gjallë dhe subjekte në ndryshim. Dhe nga ana tjetër nuk mendoj se kam aftësi dhe kompetencë të gjykoj një njeri aq të njohur si ai të cilin të tjerë mund ta gjykojnë më mirë. Kadareja, ka bërë letërsi në dy kohë, ose sikurse thotë ai vetë letërsi për dy kohë. Sa ia ka dalë? Nuk e di. Koha do ta tregojë sikurse po tregon sot për të tjerë: Dante, Shekspiri, Cervantes etj. Edhe në kohën e tyre kishte shumë shkrimtarë të tjerë, por ata mbetën. A do të jetë edhe Kadare një si ata? Nuk mund të them tani çfarë mund të ndodhë me Kadarenë. Distanca historike nuk ekziston dhe nuk më lejon ta them. Unë kur e lexoj më shijon. Kaq mund të them.
