Nga Donjeta Demolli, 2 Mars 2013
Në një intervistë të gjatë për Gazetën Jeta në Kosovë, shkrimtari Mehmet Kraja reflekton mbi temat më të rëndësishme të kulturës dhe intelektualizmit në Kosovë dhe Shqipëri.
Kraja flet për “bandat politike” në institucionet kulturore; shfytyrimin e elitave kulturore dhe intelektuale; shpëtimin e letërsisë së Kosovës nga provincializmi me integrimin e saj në letërsinë e gjithëmbarshme shqipe; klanet që synojnë ta marrin Akademinë nga brenda; të ashtuquajturit studiues, që spekulojnë me teoricienë të famshëm; përvetësimin e përkthimeve të Kosovës nga botuesit në Tiranë; mungesën e përkthimeve letrare në Kosovë dhe botimet me tepri në Shqipëri; indiferencën gjatë leximit të gazetave; dallimet mes mediave; idenë e të shkruarit për individin, jo për turmën.
Keni thënë se më mirë është ta kemi një shtet shqiptar sesa disa “vilajete” brenda Bashkimit Europian. Sa realiste është kjo ide? Politikanët shqiptarë vazhdimisht flasin për bashkim kombëtar, por SHBA-të dhe Europa nuk ngurrojnë t’i qortojnë ata për këto qëndrime.
Mehmet Kraja: Secila çështje madhore, kur zbret në rrafshin e banalitetit politik, rrezikon të degjenerojë. Nuk ka përse të ndodhë ndryshe edhe në këtë rast. Por kjo, në asnjë rrethanë, nuk do të thotë se ky problem nuk ekziston, madje është një problem i mprehtë, i cili, në pamundësi që të marrë zgjidhje të qëndrueshme dhe racionale, bëhet objekt i spekulimeve politike. Pra, nëse themi se politikanët shqiptarë një natë të bukur ranë në gjumë si tregtarë flamujsh, siç do të thoshte Koliqi, dhe të nesërmen u zgjuan me veshje të pëlqyeshme ose mashtruese nacionaliste, në esencë kjo nuk ndryshon asgjë, përveç dijenisë se, derisa të ekzistojë një çështje shqiptare e pazgjidhur, do të gjenden edhe politikanë që e manipulojnë masën me nacionalizëm. Thënë me një fjalë, çështja shqiptare është ajo që gjeneron probleme, kriza dhe deformime të ndryshme, përfshirë edhe armiqësinë e fqinjëve dhe refuzimin evropian. Po të kishim një çështje shqiptare të kompozuar ndryshe, nuk do të kishim një rrethanë të këtillë as në Ballkan, as në vetë mileun shqiptar, as në perceptimin e Europës ndaj shqiptarëve.
Duket se karta e patriotizmit është stërpërdorur aq shumë nga politikanët shqiptarë, sa që e ka humbur kuptimin origjinal. Korrupsioni, paaftësia, nepotizmi synohen të maskohen me retorikë patriotike. A pajtoheni me Samuel Johnson, sipas të cilit, “Patriotizmi është streha e fundit e horrave”?
Mehmet Kraja: Të gjithë e dimë mirë, horrat gjejnë strehë në çdo shenjtëri, por thënia e Johnson-it na duket sikur na përshtatet më shumë, sepse me patriotizmin jemi ballafaquar më shpesh në këtë fazë të jetës sonë politike. E vërteta, politikanët gjithandej botës po këtë bëjnë: tmerrësisht korruptohen, tmerrësisht gënjejnë, vetëm se shtetet e botës kanë fuqizuar institucionet, të cilat u vendosin kufizime këtyre njerëzve të prapë. Përveç shumë mungesave të tjera, ne kemi edhe një nevojë shtesë: duhet të bëjmë shtet, duhet të bëjmë institucione, në një kohë që politikanët tanë kanë urgjenca të tjera, siç është zhvatja dhe gllabërimi. Ka edhe një gjë: nuk besoj te ndryshimet politike, besoj vetëm te ndryshimi në politikë, pra, te vlerat njerëzore, te kufizimet morale, të cilat mbase një ditë mund të bëhen deri-diku edhe përbërës të politikës shqiptare. Asgjë tjetër nuk e ndryshon këtë gjendje.
Si e përkufizoni imazhin e shtetit të Kosovës? Sa mund të jenë krenarë qytetarët e Kosovës me shtetin e tyre?
Mehmet Kraja: E di që nuk do të pëlqehet kjo që them, por imazhi i Kosovës është i tillë çfarë jemi ne. Edhe politikanët i kemi të tillë çfarë jemi ne. Bota ka shpikur sistemin demokratik dhe të drejtën e votës, pastaj lirinë e mendimit dhe të fjalës. Ne nuk jemi askund në matjet për këto standarde. Është hipokrizi të fajësosh vetëm njërën palë. Jemi vetë përgjegjës për atë që ndodh sot në Kosovë dhe për imazhin e saj. Serbia ka qenë dhe është një faktor pengues dhe kufizues, por ka gjëra të cilat do të duhej t’i bënim dhe nuk i bëjmë, ose i bëjmë keq. Themi se Kosova është e jona, por sillemi ndaj saj sikur vërtet të ishte e Serbisë. Nuk e duam, gënjejmë në emër të dashurisë për të, e vjedhim deri në rrjepje, vetëm se gjithnjë akuzojmë të tjerët për këtë dhe përpiqemi të përjashtojmë ose të arsyetojmë veten. Kjo nuk funksionon më. Kosova jemi ne dhe ne jemi një hiç! Përse të mos ia themi vetes këtë, më shumë se një herë, pastaj të përpiqemi të ndryshojmë diçka.
Pse partitë kosovare insistojnë të profilizohen në spektrin e djathtë? Cila është rëndësia e ideologjisë nëse anëtarësia dhe veprimet konkrete të partive nuk i reflektojnë këto vlera?
Mehmet Kraja: Është për të qeshur. Profilizimi politik i shqiptarëve në përgjithësi, duke marrë parasysh trashëgiminë ideologjike, gjendjen sociale, historinë, të gjitha, është e majta ideore dhe botëkuptimore, duke përfshirë këtu edhe antikomunistët, si kontingjent që gjithashtu operon me postulate ideologjike dogmatike. Po përse, pra, të gjithë ikin nga e majta, ose e majta e qendrës, siç është socialdemokracia? Sepse kanë frikë të identifikohen me atë që janë në të vërtetë. Por, fundja, ky profilizim politik pak ka rëndësi në rrethanat tona, sepse askush nuk kërkon nga partitë ndonjë program politik. Të gjithë kërkojnë pragmatizëm, shumica për të mbijetuar, pakica për të jetuar më mirë. Fundja, të bësh një program politik për një elektorat të shfytyruar, gjysmanalfabet, është punë Sizifi, si në Kosovë, si në Shqipëri. Dhe partitë politike e dinë këtë fare mirë.
Çfarë ju thotë fakti se shteti i Kosovës ndan më pak se 1 për qind të buxhetit për kulturën?
Mehmet Kraja: Mbase nuk iu ka shkuar mendja, por më keq se buxheti i vogël në kulturë, është përdorimi i tij i gabuar, sepse kultura e një vendi mund të funksionojë edhe pa buxhet dhe pa donacione, por një buxhet i përdorur keq krijon deformime kulturore me pasoja largvajtëse. Kjo ka ndodhur me Kosovën që nga viti 1999 e këndej. Ky buxhet ka bërë që nëpër institucione të instalohen grupe të interesit, madje disa institucione të bëhen filiale të bandave politike. Pastaj, vetë njerëzit e kulturës tashmë i kanë krijuar bandat e tyre, të cilat operojnë sipas të njëjtave parime, si bandat e krimit të organizuar.
Pra, pas vitit 1999 ne kemi dështuar jo vetëm të nxisim një lëvizje të emancipimit kulturor, për të cilën ka pasur nevojë Kosova, por kemi dështuar edhe në krijimin e institucioneve, të cilat i rithemeloi UNMIK-u dhe na i la me një deformitet të tmerrshëm përbrenda tyre: u fuqizua i ashtuquajturi menaxhment, i cili abuzon ditë e natë në emër të kulturës… Po kaq e keqe është gjendja në institucionet e arsimit të lartë dhe të shkencës, të cilat gjithkund janë mbështetje për kulturën, ose pjesë e saj: Instituti Albanologjik është në mbyllje e sipër, Instituti i Historisë gjithashtu, Fakulteti i Arteve është në kaos, në Universitet nuk bëhet më shkencë, etj. Shkoni në Bibliotekën Kombëtare dhe Universitare dhe shihni çfarë ndodhë atje. Këto institucione nuk kanë probleme të buxhetit, por kanë probleme të banditizmit kulturor, arsimor dhe shkencor.
Po Akademia? Jeni anëtar i saj dhe ju kemi parë të shfaqeni në mbrojtje të këtij institucioni…
Mehmet Kraja: Jo, Akademia nuk është dhe nuk mund të jetë ndryshe, sepse edhe ajo është pjesë e këtij ambienti kulturor dhe shoqëror. Unë jam shfaqur publikisht në mbrojtje të Akademisë nga ndërhyrjet e jashtme, sepse kam konsideruar se këto ndërhyrje, qoftë përmes ligjit, qoftë përmes presionit politik ose publik, do të shkaktojnë rrënimin e institucionit. Realisht ne arritëm ta zmbrapsnim presionin politik për ndërhyrje nga jashtë, sikundër që zmbrapsem edhe një mësymje antiintelektuale, e cila, e kamufluar si debat kulturor, kishte për qëllim ta deformonte ose ta rrënonte mitin e Akademisë, bashkë me këtë edhe mitin e intelektualit në Kosovë, nëse mund ta quajmë kështu. Por deformimi ndodhi që ndodhi, madje duke na nxjerrë qesharakë disave që dolëm në mbrojtje të Akademisë, sepse ne, së paku unë po që po, i preokupuar me atë që ndodhte jashtë institucionit, kisha harruar se brenda tij tashmë ishin profilizuar qartë grupet e interesit dhe klanet, të cilat, pasi shfrytëzuan atmosferën e krijuar, në fund, nuk bënë gjë tjetër, përveç se deformuan procesin e pranimit të anëtarëve të rinj në Akademi dhe rrënuan imazhin e saj.
Pra, bënë po atë që donte edhe pala tjetër, përmes ndërhyrjeve nga jashtë. Ndodhi, kështu, mbase për herë të parë, që në Akademi të pranohen njerëz, në referatet për pranim e të cilëve mund të mos gjendet asnjë njësi bibliografike, ose të tillë që janë të njohur publikisht për plagjiatura shkencore dhe artistike. Pra, mund të thuhet se ky ishte rezultati i parë i mësymjes kundër Akademisë, të individëve të autoritetshëm, të medies apo të politikës.
Sa ka intelektualë të angazhuar në Kosovë? A janë kualitative elitat intelektuale dhe kulturore të Kosovës?
Mehmet Kraja: Pak më parë përmenda mitin e Akademisë, mitin e intelektualit, por e relativizova çështjen duke thënë “nëse mund ta quajmë kështu”. Ky mit është rrënuar përfundimisht dhe ndoshta është mirë që është rrënuar, sepse ishte mit i ndërtuar në kohën e socializmit iluminist kosovar. Kjo fazë duhej të tejkalohej. Por vendin e këtij miti, në shoqërinë kosovare, është dashur ta zinte një sistem i vlerave, të cilin gjithashtu është dashur ta krijojë një elitë kulturore dhe krijuese. Kjo elitë në Kosovë është shfytyruar ndjeshëm, sikundër që është shfytyruar, ose është rrënuar në tërësi një shtresë e mesme shoqërore, qytetare, ku bëjnë pjesë edhe intelektualët. Pra, në rrethanat tona nuk mund të flasim për elita kulturore kualitative ose jokualitative, por për ekzistencën ose mosekzistencën e tyre.
Mungesën e elitave kulturore, shkencore, krijuese ose intelektuale, shumë njerëz as që e kuptojnë çfarë është. Në të vërtetë, është një gjë shumë e thjeshtë: Kosova është bërë shtet, por, sikundër shihet, e ka të vështirë të stabilizohet, sepse i mungon, ose e ka shkatërruar ndërkohë, një shtresë shoqërore të stabilizuar, quani si të doni, elitë kulturore ose elitë qytetare, por ajo do ta mbante Kosovën. Dikur shtetet i themelonin dhe i mbanin aristokracitë. Tani i mban qytetaria, përfshirë gjithë strukturimet e vlerave brenda saj… Ndërkaq, nëse e keni fjalën për angazhimet politike të intelektualëve, duhet ta dini se deformimet që burojnë nga politika janë më të fuqishme se çdo kredo intelektuale, prandaj mos u çuditni kur shihni disa intelektualë të përfshirë në politikë që janë model i së keqes, sepse të tillëve ua shtojnë veseve të politikës kreativitetin e tyre rrënues.
Zhvillimet e letërsisë në Kosovë dhe Shqipëri kanë pasur trajektore të ndryshme historike. Si i shihni ju kushtet e sotme të krijimtarisë letrare, por edhe të angazhimit intelektual, në dy vendet tona?
Mehmet Kraja: Do të përpiqem të jem sa më i qartë: letërsia e Kosovës ka pushuar së ekzistuari, nuk ka më një të tillë, sepse kushtet të cilat e kanë krijuar atë, pra letërsinë e Kosovës, kanë pushuar së vepruari. Ekziston një letërsi shqipe me disa përvoja, edhe më parë ka ekzistuar një e tillë, ta zëmë, letërsia shqipe e Rilindjes Kombëtare me përvojën arbëreshe brenda saj. Tani ekziston letërsia shqipe me përvojën kosovare dhe me përvojën e diasporës brenda saj. Por këtu ka një problem jo të vogël, sepse njerëzit, shkrimtarët, krijuesit në përgjithësi, nuk duan t’i përshtaten kësaj rrethane, disa pse nuk munden, disa pse nuk iu leverdis. Në rrethanat e tashme, letërsia e Kosovës është letërsi lokale dhe ajo zhvillohet sipas të gjitha parametrat e një letërsie lokale, me hierarkinë e saj provinciale. Një integrim i letërsisë së Kosovës në letërsinë e gjithëmbarshme shqipe do ta shpëtonte nga provincializmi dhe nga dështimet e tjera, me të cilat ajo ballafaqohet që një kohë.
Ideja se mund të krijohet një letërsi shtetërore do të mund të qëndronte, sikur Kosova të kishte potencial kulturor dhe krijues, por ja që nuk ka. Do të thoni, e ka pasur. Po, e ka pasur, por ajo ka qenë letërsi autonomiste, me elitë shkrimtarësh autonomistë, për një Kosovë autonomiste, e krijuar me ndërhyrje të drejtpërdrejta ose të tërthorta të Jugosllavisë, ndërkohë që lexuesin e Kosovës e kishte në dorë letërsia socrealiste e Shqipërisë. Këtyre fenomeneve të çuditshme letrare dhe kulturore iu ka ardhur fundi. Pra, Kosova do të përfshihet në letërsinë shqipe, me përvojën e saj, me veçantitë e saj. Azem Shkreli dhe Ali Podrimja janë De Rada dhe Gavrill Dara i Ri i poezisë bashkëkohore shqiptare. Por ky proces normal, ka edhe kundërshtarët e vet, si çdo proces tjetër. Më së keqi ndihen ata që kanë krijuar iluzionin e shkrimtarit të madh të provincës, të mëhallës, ose ata që mungesat e tyre gjuhësore i afishojnë si veçanti dhe vlera identifikuese.
Një pyetje klishe: Pse lexohet kaq pak në Kosovë? Tirazhet e librave dhe gazetave janë minimalë, në media ka pak debate për libra, studentët mjaftohen me skripta të holla… A mund të ndalet ky trend?
Mehmet Kraja: Leximi nuk është vetëm “çështje letrare”, ose më së paku është e tillë, është çështje sociale, është çështje arsimore, është çështje kulturore. Ne i kemi të pazgjidhura të gjitha këto, prandaj e kemi gjendjen të këtillë. Por dua t’ju them një gjë: nuk lexohet më pak në Kosovë, lexohet më shumë se ç’është lexuar ndonjëherë, por lexohet keq. Ne kemi internetin më të përhapur në të gjithë vendet e rajonit, ai mbështetet te shkrimi dhe leximi. Por shkrimi dhe leximi në internet, tash për tash, nuk është shkrim dhe lexim cilësor, nuk është shkrim dhe lexim kulturor, aq më pak letrar. Mbase një ditë do të bëhet i tillë.
A ekziston gjenerata e re e shkrimtarëve kosovarë? Nëse po, kush bën pjesë në të?
Mehmet Kraja: Po, sigurisht që ekziston, por unë nuk e di cila është ajo. Megjithatë, dua të tërheq vëmendjen për një gjë: krijimi i një gjenerate studiuesish të rinj, me mungesë letërsie si lëndë studimi. Kjo tani është modë, siç ishte dikur modë të ishe poet. Shikoni pak rrotull dhe do ta vëreni këtë. Epigonizmi në krijimtari primare është i tejkaluar, në studimet tona letrare epigonizmi ka gjetur hapësirë të përshtatshme. Do të gjeni ndonjë ekzemplar të rrallë në radhën e poetëve që ende i shkruan poezitë si Rembo ose simbolistët e tjerë francezë, apo që shkruan prozë si “Neveria” e Sartrit, por do të gjeni shumë të ashtuquajtur studiues, të cilët spekulojnë me Bartin, Zhenetin, Todorovin, etj. Madje, në njëfarë mënyre, në këto studime është legalizuar plagjiatura e frikshme dhe e tmerrshme.
Përkthimi letrar në Kosovë pothuajse nuk ekziston. Kemi disa njerëz idealistë që harxhojnë kohë dhe energji kreative për ta përkthyer një vepër, por pastaj sillen nëpër zyra institucionesh për të gjetur të holla vetëm sa për botim. Çfarë dëmi i shkakton kjo qasje ndërveprimit të kulturës sonë me kulturat tjera?
Mehmet Kraja: Aktualisht nuk ka përkthime letrare në Kosovë, sikundër që në Shqipëri ka me tepri, që domethënë se përkthehet dhe botohet pa kriter. Por statusi i librit tashmë ka ndryshuar. Përkthehet dhe botohet ajo që kërkohet në treg. Në këtë pikë, as përkthyesit, as botuesit e Kosovës nuk kanë arritur të bëjnë gjë, sepse tregu i librit në botën shqiptare është integruar plotësisht dhe atë e dominojnë botuesit e Shqipërisë. Vetëm se, rreth përkthimit të letërsisë edhe në Shqipëri ka shumë probleme. Shumica e përkthimeve bëhen nga italishtja (e cila është gjuhë e dytë për shqiptarët e Shqipërisë, siç ishte serbokroatishtja dikur te ne), pavarësisht se në libër shkruhet se është përkthyer nga origjinali anglisht, frëngjisht, etj. Por ekziston edhe një fenomen tjetër: rimarrja e përkthimeve të Kosovës, jo ribotimi i tyre i thjeshtë pa emrin e përkthyesit, siç ndodhtë dikur, por bërja e përkthimit të ri, duke përdorur si mbështetje përkthimin e Kosovës. Këtë fenomen e vërejta edhe tash së fundi, në një libër voluminoz, i përkthyer nga një njeri i autoritetshëm në Tiranë. Më la pa mend. Do ta bëj publik rastin, sapo t’i bëj disa krahasime.
Si e vlerësoni faktin se përherë e më shumë politikanë shqiptarë po e sprovojnë veten si autorë librash?
Mehmet Kraja: Nuk kam ndonjë mendim për këtë çështje. Vetëm se politikanët tanë duhet të jenë të kujdesshëm, që me këtë rast, përmes librit, të mos tregojnë botërisht se sa pak dinë, sepse libri të nxjerr të zbuluar para botës.
Cilët shkrimtarë bashkëkohorë, shqiptarë dhe ndërkombëtarë, i çmoni më shumë?
Mehmet Kraja: Nuk kam ndonjë listë emrash, lexoj rregullisht dhe përpiqem të bëj zgjedhje cilësore të librave dhe të autorëve.
Pse shkruani?
Mehmet Kraja: Sepse është e vetmja gjë që di të bëj.
MEDIAT: SHKRIMET NUK E NDRYSHOJNË BOTËN
Si ndjeheni kur i shfletoni gazetat me kafenë e mëngjesit? Kënaqeni, nervozoheni, apo jeni indiferent?
Mehmet Kraja: Jam indiferent, në shumicën e rasteve. Me Ali Podrimjen e ndjerë, kohë më parë, pinim kafe së bashku dhe temë e bisedave tona ndodhte të ishin zhvillimet në Kosovë, ato që lexonim në gazeta. Podrimjen shpesh e kapte sikleti, acarohej, shante. Më thoshte se kalonte edhe net pa gjumë. Unë përpiqesha ta ngushëlloja, atë dhe veten njëkohësisht: Ali, i thosha, a të pyeti njëri ty për këtë punë, në duhet bërë kështu ose ashtu?
A ju pëlqejnë kanalet televizive të Kosovës dhe Shqipërisë? A jeni vizitues i web faqeve të gazetave dhe portaleve?
Mehmet Kraja: Do të jap një mendim të përgjithshëm, pa hyrë në detaje: medien e shkruar ne në Kosovë e kemi më mirë se Shqipëria, këtu mund të hyjnë edhe portalet. Medien elektronike ne e kemi keq, Shqipëria e ka shumë më mirë. Edhe gjuha e medies së shkruar te ne ka avancuar: tani mund të lexosh tekste pa e ndjerë gjuhën si pengesë. Ky është një përparim i rëndësishëm.
Dikur keni thumbuar “djelmërinë dhe çupërlinat” e redaksive të kulturës në mediat kosovare për mënyrën sipërfaqësore të punës së tyre. Sot ata i udhëheqin redaksitë dhe vendosin për prezantimin medial të kulturës. Si e vlerësoni punën e tyre?
Mehmet Kraja: Më vjen keq nëse dikush mund të jetë ndier i lënduar nga një cilësim i tillë, por them se edhe në gazetari duhet çmuar profesionalizmin. Nuk më pëlqen që një pjesë e njerëzve, përfshirë këtu edhe një numër gazetarësh, e marrin gazetarinë me lehtësi, madje si një punë jo shumë serioze. Fundja, e dini pse pranova ta bëj këtë intervistë të gjatë me ju? Sepse në telefon më thatë se e kishit lexuar librin “Identiteti kosovar”. Nuk ma bëtë qejfin, por ma mbushet mendjen për profesionalizëm.
Derisa punonit në media, keni qenë kritiku më i ashpër i zhvillimeve kulturore. Më nuk shkruani. A ndikon mungesa e efekteve të shkrimeve kritike në humbjen e vullnetit për të shkruar dhe kritikuar?
Mehmet Kraja: Nuk kam menduar ndonjëherë se me shkrimet e mia do të ndryshoj botën, nuk kam ushqyer iluzione të këtilla. Por unë kam ushqyer dhe nuk ushqej tjetër iluzion, edhe kur bëj letërsi, edhe kur bëj publicistikë: unë shkruaj për një lexues, për një të vetmin lexues, pra për individin, jo për turmën, lexuesin nuk e perceptoj si turmë, e perceptoj si njësh që mund të shumëzohet ndërvetshëm ose jo. Dhe këtij individi, këtij njëshi unë dua t’i ofroj diçka, e cila afërsisht duhet të jetë e barasvlershme me mundin dhe kohën që shpenzon ai duke më lexuar, në letërsi është kënaqësia artistike që duhet t’i ofroj, në publicistikë nxitja meditative, racionale, perceptuese. Pra, nuk bëhet fjalë për mungesën e motivit për të shkruar në gazeta shkrime publicistike, por them se vjen koha kur njeriu duhet t’i racionalizojë synimet e veta. Unë jam shkrimtar dhe ky është vokacioni im jetësor.
