HAJREDIN ISUFI: “FEJA DHE FLAMURI” – Dom Nikollë Kaçorri – (Pjesa – 3)
(Shënime kritike nga Daniel Gàzulli)
3/1. KRYENGRITJA E KURBINIT
DHE DOM NIKOLLË KAÇORRI
(1905-1907)
“Mendja dhe zemra asht gjithnji
në Kurbin e me kurbinas”.
Dom Nikollë Kaçorri
Imzot Kaçorri ishte përthithë i tani në veprimtari nga ma të ndryshmet, gjithmonë i nxitun nga motive atdhetarie të pashoqe: nga shërbimet meshtarake me theks kryekëput atdhetar, në shoqnitë kulturore, përsëri me theks e qellim veprimtarinë kombtare, tek shpërndamja e librave e gazetave shqip, tek pjesëmarrja aktive e me rol të dorës së parë në çashtje të alfabetit e deri të njësimit të normës gjuhësore, deri tek pjesëmarrja direkte në veprimtari politike, sidomos mbrenda juridiksionit kishtar të Durrësit. Kjo e ndihmoi të ngrihej në shkallët ma të nalta të Lëvizjes Kombtare Shqiptare.
Vala e trazinave politike kishte fillue qysh në fund të shek. XIX nën drejtimin e Murat dhe Refik Toptani, që në vitet e para të shekullit të ri do të arrinte kulmin nën udhëheqjen e atdhetarit të shquem Abdi Toptani, Kryetar i Komitetit të Rezistencës, formue në Valias në dhjetor 1901. Përfaqësues të Durrësit në këtë lëvizje ishin Imzot Kaçorri dhe Mustafë Ali Beshiri.
Komiteti e shtriu ndikimin e lidhjet e tij në gjithë Shqipninë e Mesme, ate Veriore e deri në Prizren, Pejë e Gjakovë.
Ishte hera e pare në historinë e kombit tone, mbas Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, një bashkëpunim kaq i gjanë ndërkrahinor.
Do të pyesë lexuesi: A i dinë historianët tanë këto, se nuk i kemi lexue kund? Natryrisht që i dine, dhe i dinë shumë ma mire se unë, por na vazhdojmë ta trajtojmë historinë me paragjykime.
Kërkesat e qarta politike dhe bashkëpunimi me armë në dorë ndaj çdo përpjekjeje raprezaljesh nga autoritet turke, siç ishte ajo e Shëngjergjit, e detyruen adminsitraten të tërhiqej përkohësisht.
Por paqja e rremë nuk do të zgjaste shumë. Valiu i Shkodrës vendosi të fillonte shtypjen e lëvizjes me nënshtrimin e kurbinasve, zona ku tyrqit kishin humbë krejtësisht autoritetin shtetnor. Ekspedita barbare iu ngarkue pinjollit ma të mbrapshtë të fisit të Toptanëve: Esat Pashë Toptanit, që në shkurt 1903 ndërmori një nga aktet ma të turpshmë të të shitunve. Forcat e tij jo vetëm vranë njerëz të pambrojtun, dogjën e plaçkitën gjatë ekspeditës në zonën e Kthellës, por edhe përdhunuen vajza e gra të traumatizueme nga barbaria e tyne.
Imzot Kaçorri, tue u veshë e mbrojtë nga një mandate i misionit austriak për verifikimin e ankesave që arrinin nga çdo anë, me 26 mars 1903 niset drejt Kurbinit dhe “grumbulloi shumë fakte rrënqethëse të veprimtarive të dhunëshme, që kishte kryer Esat Pasha me forcat e tij”, na thotë historiani ynë.
Gjatë misionit të tij, që zgjati deri me 5 prill 1903, ai çfrytëzoi rastin të vihej në kontakt me parinë e Kurbinit për organizmin e kryengritjes. Ajo filloi menjëherë, porsa u kthye në Durrës Imzot Kaçorri, aq sa forcat osmane të udhëhequna nga faqeziu Esat Toptani, u detyruen të tërhiqeshin me turp, por tue lanë mbrapa një gjendje tejet të randë, qoftë ekonomike, ashtu edhe morale.
Bashkimi e bashkërendimi e veprimtarive luftarake u ba edhe ma i fortë në zonat ku kaluen hordhitë esadiste, si në Krujë, Tiranë etj. Tashma shqiptarët e kishin të qartë se historia i kishte thirrë të shpreheshin me grykën e armëve.
Kulmin e këtij rebelimi do të ndeshim pak ma vonë, në Kryengritjen e gjatë dhe heroike të Kurbinit në vitet 1905-1907.
Kurbini, që bante pjesë në Kazanë e Krujës, jetën e mbrendëshme e kishte organizue simbas dokeve të veta, i njohun si “Kanuni i Kurbinit”. Përpjekjet e Turqisë që ta detyronin popullin e panënshtrueshëm të Kurbinit simbas ligjeve kuranike, normave të administrates osmane, dështun për gjithë shekujt me rradhë; përpjekja e tyne e fundit, raprezaljet e vitit 1864, e kishin përgjakë, por jo përulë. “Kurbini – thekson historiani Hajredin Isufi – vazhdoi të qeverisej rregullisht në bazë të Kanunit të vet. Kurbinasit nuk paguanin as taksa, as nuk jepnin ushtarë. Ata i paguanin pushtetit qendror osman vetëm tributin vjetor tradicional”.
Jeta e kurbinasve rregullohej simbas vendimeve (të detyrueshme për të gjithë) të Kuvendit Krahinor të Kurbinit, krejtësisht i pavarun nga adminsitrata turke.
Me kalimin e Kurbinit nga vartësia prej sanxhakut të Shkodrës në vartësi të Sanxhakut të Durrësit, u dekretue edhe “që të vendoste në Kurbin adminsitratën shtetërore turke dhe t’i detyronte banorët të dërgonin nizamë, … të dorëzonin tatimin e së dhjetës mbi prodhimin bujqësor dhe të paguanin taksat e tjera shtetërore …….. të cilat ishin pezulluar që nga viti 1846.
Aksionin për likuidimin e venomeve të Kurbinit e drejtoi personalsiht valiu i Shkodrës, Hajdar Pasha……
Përfshirja e tyre në sistemin e administrates burokratike perandorake, nënkuptonte …. Fundin e vetëqeverisjes, fundin e autonomies së tyre locale dhe fillimin e zgjedhës administrative osmane. ……….
Krerët e Kurbinit e njoftuan mytesarifin e Durrësit se nuk kishin ndër mend të pranonin asnjë qeveritar turk .……”.
Konflikti politik i pranverës 1903 mbas dy vjet mosnënshtrimi do të kthehej në një nga konfliktet ma të ashpra ushtarake, që do të trondisnin perandorinë e kalbun osmane.
Në ato çaste jetike Kleri Katolik, si gjithmonë, u gjend pa mëdyshjen ma të vogël pranë besimtarëve.
Do të duhej, si e kërkonin marëdhanjet e kohës, që Arqipeshkvia e Durrësit t’i kundërvihej mosbindjes së armatosun.
Kundër mosbindjes? Natyrisht, por në një mënyrë tjetër. Imzot Kaçorri doli haptas për luftë të armatosun deri në çlirimin e plotë. Me të u rreshtuen plot klerikë të tjerë atdhetarë, prej të cilëve na ban nder të kujtojmë të madhin At Shtjefën Gjeçovi.
Rreth tij e me të, në mbrojtje të popullsisë katolike të Kurbinit, nuk ishin vetëm luftëtarët e shquem vendas, me në krye Gjin Pjetër Pervizin e Skurajve, por edhe disa atdhetarë durrsakë, që nuk kursyen asgja në ndihmë të tyne, si Neki Libohova, Stef Kaçulini, Hafiz Ali Podgorica, Pavli Terka, Abaz Çelkupa, Saida Kërtusha, Sabri Dermani, Sulejman Kadiu, Musta Haxhiu, Jahja Ballxhini, Ilia Llavda etj. I shënova disa prej tyne, sepse i kërkova në famëkeqen Enciklopedi Shqiptare, ku mjelses Lenka Çuku i kushtohet një faqe, kurse këtyne atdhetarëve të flaktë s’u zihet në gojë as emni.
Imzot Kaçorri gjet menjëhjerë edhe mbështetjen e trimave të Shëngjergjit, me në krye Xhafer Shtërpanin, vëllazënve atdhetarë tiranas Abdi e Refik Toptani; përkrah tyne u gjenden edhe Ishmi, Shijaku, Kruja e Hajdar Belegut, Mati, Dibra, Lura e tij, Mirdita, Kavaja, Lezha, sepse kudo ai kishte miq, kudo e donin dhe e nderonin.
Edhe pse përkohësisht, u detyruen të tërhiqeshin si Valiu i Shkodrës, ashtu edhe mytesarifi i Durrësit.
Ajo tërheqje i kushtonte shumë në karrieren e tij Teofik Pashës, prandaj edhe ndërmori një sulm të përgatitun me kujdes ndaj anmikut të tij numur një, Imzot Kaçorrit. Administrata e tij, nëpërmjet hafijeve, kishte mbledhë informata të mjaftueshme për lidhjet dhe rolin e Imzot Kaçorrit me kryengritësit kurbinas. Tentativat për arrestimin e tij qysh në vitin 1903 kishin dështue, veç prej cilësisë së tij të rrobës ekumenike, edhe pse ai kishte përkrahje të plotë jo vetëm nga pjesa e krishtenë, por edhe nga muslimanët e Durrësit e deri tek familja e bejlerëve të Tiranës, familje me autoritet në popull, por edhe në administraten osmane.
Më anë tjetër, randimi me taksa, pse vendosja e autoritetit adminsitrativ turk kishte dështue, vështirësonte shumë gjendjen e kurbinasve të vorfën, ashtu si edhe të zonave të tjera.
—-
HAJREDIN ISUFI: “FEJA DHE FLAMURI” – Dom Nikollë Kaçorri – (Pjesa – 4)
(Shënime kritike nga Daniel Gàzulli)
3/2. KRYENGRITJA E KURBINIT
DHE DOM NIKOLLË KAÇORRI
(1905-1907)
“Mendja dhe zemra asht gjithnji
në Kurbin e me kurbinas”.
Dom Nikollë Kaçorri
Në prag të konfrontimit ma të egër Imzot Kaçorri denoncon para opinionit vendas, por edhe të huej, me një letër të hapun që e boton në gazetën “Drita” të Sofjes miku i tij Shahin Kolonja në mars 1905.
Deklarata e tij denoncuese publike shkaktoi, ashtu si pritej, reagime të forta në Durrës. Më atë rast duhet thanë se edhe Vjena, protektore e katoliçizmit në Shqipni simbas marrëveshjes me Stambollin, u tërhoq dhe nuk përkrahu rebelimin e meshtarit të Durrësit. Kjo u dha aq zemër otomanëve që sundonin në Durrës, sa ai u rrah nga xhandarët në një rrugicë të qytetit barbarisht e pa asnjë shkak. Qellimi nuk ishte ta vrisnin, por ta trembnin e ta zhburrnonin.
Imzot Kaçorri ishte aq i zgjuet të kuptonte se tashma ishte krejt i pambrojtun, por ishte edhe poaq trim sa të mos i shkonte mendja të tërhiqej; përkundrazi, ai e shtoi veprimtarinë e tij në një kuadër ma të gjanë të Lëvizjes Kombtare.
Bashkë me mikun e bashkëpunëtorin e tij ma të ngushtë, Gjin Pjetër Previzin e Skurajve (Kurbin) ideoi dhe ndërmori përgatitjet për një aleancë ndërkrahinore ku do të përfshihej shumica e Veriut e me një bërthamë kryesore në krahinat katolike të Kurbin, Lezhë, Mat, Mirditë, Lurë. Nën petkun e meshtarit e me atë cilësi, ai shkel vetë gjithë Veriun; nga Bregu i Matës në Lezhë te vëllaznit atdhetarë Gjeto Coku e Dedë Coku, tek vëllaznit ma të famëshëm në Tiranë, Murat e Refik Toptani, deri në Mirditë apo Lurën e tij tek Baftjar Doda, deri te organizimi i Kuvendit që u mbajt në Delbinisht (Kurbin) në vjeshtë 1905.
Ndër vendimet e tij themelore ishin:
Të mos paguenin asnjë taksë administratës turke – çka do të thonte praktikisht mosnjohjen e saj
Vendimet e Kuvendit u banë publike: Ato iu dërguen adminsitratës në Durrës, Valiut në Shkodër, i cili tregoi një shpërfillje fyese dhe si kundërpërgjigje urdhënoi adminsitratën e Sanxhakut të Durrësit, që të vilej me çdo kusht taksa e bedelit ushtarak në Kurbin. Sanxhaku mendoi ma së pari arrestimin e Imzot Kaçorrit, që simbas Konsullit austriak Karl “ishte shpirti i qëndresës antiosmane dhe frymëzuesi i luftës së armatosun të kurbinasve”.
Imzot Kaçorri, për t’i ikë arrestimit, strehohet në mes kryengritësve në Kurbin. Tentativa për arrestim kishte ba efektin e kundërt: shpirti i kryengritjes tashti ishte në mes të kryengritësve.
Shkodra dhe Durrësi gjendeshin në prag të një dështimi të turpshëm para kurbuinasve trima. Atëherë menduen me vu në lojë diplomacinë, aty edhe ate austriake.
Si dështoi çdo përpjekje për të shue kryengritjen, e fundit ajo e Kajmekamit të Krujës, që mori përgjigjen trimoshe të Gjin Pjetër Pervizit, se “Populli i Kurbinit ishte i vendosun mos me i pague asnjë takes qeverisë, sepse nga taksat, që ishin mbledhë për dekada me rradhë, nuk ishte rregullue një urë, …..nuk ishte hapë asnjë shkollë në gjuhën shqipe”. Gjin Pervizi, flamurtari i 28 Nandorit 1912 në Milot, në kulmin e kryengritjes e të një mjerimi ekonomik të skajshëm, kujtohet edhe për shkollat shqip.
Mbas këtij dështimi ishte i pritshëm një operacion i gjanë ndëshkimor prej Valiut të Shkodrës.
Për t’i dale para punës, Imzot Kaçorri organizon një Kuvend të ri me datë 31 maj 1906, po në Delbinisht, ku ishte transferue edhe Arqipeshkvia e Durrësit, si rezultat i përndjekjeve turke. Në këtë Kuvend për herë të parë në mes kryengritësve, merr pjesë edhe vetë Arqipeshkvi Prengë Bardhi.
Ashtu siç pritej, vendimi ishte një: Rezistencë deri në fund dhe bashkëpunim me krahinat tjera. Me këtë rast Imzot Kaçorri hartoi dhe u lexoi të pranishmëve një promemorie për Perandorinë e Austro-Hungarisë për t’u dhanë ndihmë. Përgjigja e Vjenës nuk vonoi, por ajo ishte negative.
Atëherë vetë Imzot Kaçorri, në bashkëpunim me Gjin Përvizin, ashtu edhe me meshtarë të tjerë si Dom Zef Nikaj, Dom Luigj Kroqi, Dom Zef Shllaku, morën përsipër sigurimin e armëve nga tregjet e Europës dhe sjelljen e tyne fshehtas me anije të ulqinakëve e të durrësakëve. Të hollat për blemjen e armëve i kishte dhanë atdhetari brilant Gjin Pervizi.
Ndonse lajmi u muer vesht dhe Valiu i Shkodrës mori të gjitha masat e mundëshme që armët të mos arrinin, ato përsëri arrijtën nëpërmjet Durrësit dhe prej aty në Kurbin.
Me 5 gusht 1906 e për tri dit rresht organizohet Kuvendi tjetër i Delbinishtit, që ishte jashtë kontrollit të adminsitratës turke. Organizatorët kryesorë janë përsëri Imzot Kaçorri, At Shtjefen Gjeçovi, Gjin Pervizi, sidhe Beg Ali Vokrri nga Malbardha.
Në atë Kuvend u përvijue kërkesa për autonomi kombtare, me sa di unë, hera e parë që ndeshet një kërkesë e tillë e qartë.
Aty u morën edhe një seri vendimesh që kishin të banin me raprezaljet e mundëshme të sundimtarëve turq, sepse autoritetet e Shkodrës, Durrësit e Krujës, ma shumë se sa mosaftësia për të mbledhë taksat, i shqetësonte lëkundja e autoritetit të tyne para Stambollit dhe ndikimi i rebelimit të Kurbinit në krahinat tjera.
Me 4 shtator 1906 forca të shumta osmane iu drejtue Kurbinit. Paria dha alarmin. Çdo mashkull i aftë për pushkë doli në mal. Forca aleate të besëlidhuna me Kurbinin gjithashtu iu afruen nga të gjitha anët.
Batalioni ndëshkimor, mbas një demostrimi frikësues, u ndrye në Krujë, sepse hafijet i kishin njoftue se nuk do të mund ta përballonin zemrimin e kurbinasve. Aq u tremb komandanti i garnizonti, sa mori masa për sigurimin e qytetit nga një sulm i mundëshëm prej fshatrave përreth, aleatë të kurbinasve.
Komandanti i garnizonit shpalli shtetrrethimin, në mënyrë që asnjë fshatar të mos mund të hynte në treg.
Me 20 shtator ai thirri gjithë kryepleqësitë e fshatrave të kazasë për bisedime në Krujë. Përgjigja e kruetanëve qé e preme: “…. As edhe një kokë për katund nuk do ta japim, sepse ju u mjafton një pike e zezë mbi letër të bardhë, për të na marrë gjithë pasurinë”.
Kur kryepleqësitë po largoheshin prej qytetit, komandanti i garnizonit Shefqet beu u dha sinjalin forcave që ishin në kala të hapnin zjarr mbi të ftuemit. Fshatarët, të gjithë të paarmatosun, të premë me pabesi, mbetën të vdekun nga breshëritë që vinin nga kalaja: 22 të vdekun.
Masakra e 20 shtatorit çoi peshë gjithë fshatarët. Ata prenë rrugët nga mund të vinin përforcime prej Tirane apo prej Durrësit, prenë linjat telefonike, dhe u organizuen për vetëmbrojtje nga ndonjë raprezalje e matejshme.
Mbas kësaj masakre osmanët sulmuen Zhejen, ku u ndeshen në prita të organizueme me forca të pakta nga Gjin Pervizi.
Mbasi morën Zhejen, turqit iu drejtuen fshatit Skuraj, kryeqendër e Kurbinit, djep i Lëvizjes Kombtare Shqiptare. Akti i parë ishte djegëja e kullës-kështjellë të kryetrimit Gjin Pervizi. Mbas saj u dogjën fshatra të tanë, u shkretuen me gjithçka.
Mbi masakrat e turqëve mbi popullsinë e pambrojtun kemi një dokumentacion të tanë nga dëshmitarë okularë, prej Imzot Kaçorrit, tek At Shtjefen Gjeçovi e shumë të tjerë. Përballë kësaj mësyemje të egër, që kishte shkrumbue shtëpi e të mbjella, u vunë në lidhje me fuqitë e mëdha të kohës personalitete si Imzot Kaçorri, At Gjeçovi, Imzot Prengë Bardhi, Gjin Pjetër Pervizi etj., por edhe ndërhymja e tyne pranë Stamollit nuk pat sukses. Kur armët e kurbinasve e të zonave përreth iu kundërvunë deri në pikën e fundit të gjakut të paktë që u kishte mbetë, Valiu i Shkodrës kaloi në premtime për marrëveshja dhe praktikisht pezulloi si veprimet ushtarake, ashtu edhe vjeljen e taksave.
Siç pasqyrohet në korrispondencën e dendun e në protestat e Imzot Kaçorrit, shqiptarët ishin të vetëdijshëm se Stambolli donte vetëm të merrte kohë për sulme edhe ma të egra e nuk u rrejten nga premtimet e Valiut të Shkodrës, por edhe kurbinasit, mbas katër vjet lufte krejtësisht të pabarabartë e të rreskapitun veçanarisht nga ana ekonomike, u dertyruen të pranonin marrëveshje e 29 prillit 1907, që u nënshkrue në Milot.
Edhe pse nuk ishte ky qellimi i vërtetë i kryengritjes, duhet thanë se ajo nuk i uli armët pa sukses: Stambolli u detyrue të pranonte shumicën e kërkesave të kryengritësve, ndër to, të drejtën me u administrue simbas venomeve vendase e jo nga adminsitrata turke.
Kryengritja e Kurbinit, që zgjati katër vjet, e udhëhequn nga Gjin Pjetër Pervizi, me frymëzues, organizator dhe armator Imzot Nikollë Kaçorrin, ishte kushtrimi ma i fortë në prag të Pavarsisë.
(vijon)
