Në një intervistë për “Tonight Ilva Tare”, autori i librit “Enver Hoxha”, gazetari i emisionit Opinion në TV Klan, Blendi Fevziu, u përgjigjet disa pyetjeve ngacmuese të Tares mbi librin dhe personazhet e shumtë politikë që u panë në promovimin e tij. Më poshtë, pjesë nga intervista që po e sjellim për lexuesin e Shekullit, me shkurtime.
Tare: Ishte një nga qëllimet tuaja të provokonit me këtë libër për Enver Hoxhën?
Fevziu – Jo nuk e kisha menduar kështu. Do të kishte qenë një ide shumë e mirë, sepse është një ide marketingu që të provokoja me këtë libër. Megjithëse, në përgjithësi, nuk është se e kam stilin e provokimit si stil. Por është një rastësi krejtësisht, e kam thënë disa herë dhe s’do të doja ta ripërsëritja të gjithën që ka qenë rastësi e nisur nga disa imazhe filmike, tentativa për të shkruar një dokumentar, meqenëse unë i kam ezauruar të gjitha format e shprehjes së jetës së Enver Hoxhës. Kam pasur një seri prej tre emisionesh në vitin 2004, dosje të Enver Hoxhës, kam pasur gjithashtu një emision me dosje të koncentruara që i takon 100 vjetorit të lindjes së tij, kam pasur një seri emisionesh të raporteve të tij dhe kryeministrit Mehmet Shehu, pra ato pjesë që mund të konsideroheshin më misteriozet të periudhës së komunizmit ishin ezauruar.
Kishte mbetur pjesa rozë që nuk ekzistonte, nuk kishim ku ta gjenim. Gjetja e disa materialeve filmike në arkivin e tij që e tregonin atë në momente që s’ishin parë kurrë për shqiptarët, përveç Enver Hoxhës të kuruar, shtetar që shfaqej në filmimet e “Kinostudios Shqipëria e Re”, këto ishin disa filmime të ndryshme. Tentativa për të shkruar një skenar, sepse unë nuk mund të jepja një vetëm një jetë rozë, sepse ti nuk e njeh, “Blloku” ka qenë një strukturë e mbyllur që nuk dilte dhe pothuaj nuk kuptohej asgjë. Edhe sot 20 vjet më pas nuk ka asgjë thelbësore për jetën atje dhe vendosa që të çirrja diçka më shumë nga dokumentet dhe nga dokumenti në dokument rashë në disa dokumente që më befasuan.
Tare – Më lejoni ta nis me një datë që dhe në kujtesën tuaj besoj ka mbetur, 11 prilli i 1985-s. Keni qenë në atë kohë 15 vjeç, gjimnazist i “Partizanit” dhe lajmin, me sa më thonë miqtë tuaj, e keni marrë nga një profesor i matematikës. E kujtoni si e keni mësuar si ka vdekur Enver Hoxha?
Fevziu – E mbaj mend shumë mirë atë ditë për një rastësi shumë të çuditshme. Unë jam një njeri shumë i rregullt dhe të vetmen parregullsi kisha që harroja çelësat e shtëpisë. Dhe meqenëse duhet të dilja në mëngjes dhe nuk gjeja çelësat e shtëpisë për të mbyllur shtëpinë, kjo ishte një gjë që më përsëritej 2 – 3 herë në ditë. Mbaj mend që atë ditë nuk gjeja çelësat dhe isha në rrezik të humbisja orën e parë. Kur i gjeta çelësat mbaj mend që ishte ora 8 pa 5 minuta, më duheshin më shumë se 5 minuta për të arritur në shkollë dhe kur mbërrita kisha menduar dhe gënjeshtrën që do t’i thosha profesorit, dhe s’mund t’i thosha që s’gjeja çelësat. Kur mbërrita, vura re që kishte një lloj qetësie të çuditshme dhe në një moment, një mësuese që ishte shumë e shëndoshë, e cila gati-gati bëri një vrap balerinë, u shfaq në derë dhe i bërtiti mësuesit tim: “urgjent, ka diçka të jashtëzakonshme, dil përjashta”.
Filloi një alarm që ne nuk e kuptonim, nga dritarja e klasës vura re që vitet e treta dhe të katërta që bënin zbor në atë kohë dhe ishin diku në “Politeknikumin 7 Nëntor”, ose “Harri Fultz” sot, po ktheheshin me uniforma ushtarake njëri pas tjetrit. U kuptua që diçka e çuditshme kishte ndodhur dhe ishte ky moment që po diskutoja me një shoqe të klasës, mbaj mend dhe bisedën tani, po diskutoja me një shoqe të klasës një çështje që lidhej me punë shkëmbimi dollari. Dollari atëherë për të arratisurit shkëmbehej me 20 lekë për ata që nuk ishin të arratisur me 70 lekë, dhe një moment profesori hyri dhe tha ka ndodhur diçka shumë e rëndë, diçka shumë e dhimbshme.
(shfaqen foto në ekran)
Më thotë profesori, shoku Enver është në gjendje të rëndë e po ndërron jetë. Ky ishte moment, mbaj mënd, që një pjesë e klasës sime vinim nga e njëjta lagje që çuditërisht e kishim kontestuar komunizmin me heshtje pa asnjë gjest po në bisedat nën zë nuk e donin. Vinin nga një klasë e mesme kryesisht që kishin qenë punonjës të administratës së mbretërisë, tregtar të mesëm dhe vegjël, të cilët e kishin kontestuar komunizmin për problemin e pronës jo për problem ideologjie. Ai i kishte konfiskuar pronat, iu kishte prishur jetën e tyre me një stabilitet dhe ata e urrenin komunizmin. E vura re që shumica e shokëve të klasës filluan të flisnin pësh-pësh, diçka në vesh.
Tare – Po çfarë ndjesie pate? Çfarë ndjeve?
Fevziu – Unë personalisht? Kënaqësi të jashtëzakonshme!
Tare – Që në atë moshë, 15 vjeç?
Fevziu – Nuk është puna në atë moshë.
Tare – Ka të bëjë familja?
Fevziu – Unë vija nga një familje që e urrente komunizmin, ishte një familje që nuk pati ndonjë përballje të menjëhershme. Unë e kam thënë disa herë të tjera, familja ime ishte një nga familjet më të pasura dhe rëndësishme të Shqipërisë së Mesme. Babai im vinte nga një familje shumë e rëndësishme e Korçës dhe Pogradecit, pra të dy prindërit e mi ishin familje që e kishin kontestuar komunizmin, sidomos nga familja e nënës me të cilën unë rrija, shumica e paraardhësve të saj kishin qenë protagonistë në politikën shqiptare në vitet 1912-1924 në shpalljen e pavarësisë në ato vite ku filloi jeta politike shqiptare. Por pas vitit 1924 ishin shndërruar në kundërshtar të mbretit Zog, kundërshtar për probleme të politikës së brendshme dhe ishin tërhequr në jetën e tyre personale. Kjo i shpëtoi në një farë mase pas luftës, meqenëse nuk kishin qenë aktiv në periudhën e mbretit Zog.
Ata u konsideruan thjesht njerëz që iu konfiskuan pronat, po jo të angazhuar politikisht kundër regjimit komunist, por ama unë jam rritur me dy stërgjyshe, të cilat kishin studiuar në Vjenë dhe Itali dhe njihnin në mënyrë perfekte jetën e këtyre vendeve, sidomos të Vjenës, për të cilën flisnin vazhdimisht. Kishin një urrejtje për komunizmin, jo me gjeste, ishte urrejtje që shprehej, madje me stilin e jetës së tyre që gjithmonë në një orar të caktuar pinin çaj, gjithmonë e bënin jetën e tyre duke mbledhur njëra-tjetrën, duke shpërndarë librat e tyre në gjuhën gjermane me germat gotike, i mbaj mend ende tani. Vazhdimisht më flisnin për Enver Hoxhën, mua personalisht me një lloj mllefi dhe një lloj përçmimi. Mbaj mend që paralel me këtë ishte kujdesi i madh prindërve të mi, madje ndonjëherë për të mos thënë fjalët që thoshte gjyshja më thoshin mos i vër re se ato janë dhe plaka, nganjëherë thonë dhe gjëra që s’kanë vlerë, nga frika që unë mund të thosha ndonjë gjë jashtë.
Tare – Po për shkak të kësaj prejardhje, kishit menduar që do të kishit marrëdhënie personale me Enverin, e keni takuar ndonjëherë?
Fevziu – Jo nuk e kam takuar ndonjëherë, e mbaj mend momentin e parë kur e kam parë. Ishim në klasën e shtatë kur na çuan për parakalim në 1 Maj, gjithmonë klasat e shtata a të teta merrnin pjesë në parakalim. Mbaj mend që ne ishim grupi fundit, ne ishim grupi i pionierëve. Ka qenë viti ‘82 ose ’81, dhe grupi i pionierëve hynte me disa bluza të bardha dhe pantallona blu me lule letre. Mbaj mend që në momentin që po shkonim, se na mblidhnin që në 5 të mëngjesit dhe ne na binte të parakalonim në orën 12 e 30, pasi kishim 7 orë që rrinim te Korpusi duke luajtur dhe vrapuar me njëri-tjetrin, llogarit fëmijë 12 – 13 vjeç, qe një moment që shokët e mi deri në atë moment ishin të lirshëm, u ndie një tension. Thoshin shtrëngoji radhët, ngriji duart, po afroheshim afër tribunës, ka qenë momenti parë kur e kam parë në tribun. Për herë të fundit e kam parë në atë që ka qenë dalja e tij e fundit publike.
E mbaj mend dhe këtë detaj, ma ka kujtuar madje Lorenc Vangjeli, i cili për një rastësi ishte ngjitur me mua në rresht, sepse ne ishim shokë klase në gjimnaz. Ishte paradë e 40 vjetorit të Çlirimit të Shqipërisë në 29 Nëntor 1944. Në momentin që ne po afroheshim, Enver Hoxha nuk qëndroi deri në fund në tribunë, dhe ne pamë imazhin e tij nga një lloj distance që po largohej, ndërkohë që kuadrati i fundit po vinte, ishte kuadrati i djemve të vitit të parë të gjimnazeve. Ky ka qenë imazhi i fundit, pastaj unë nuk pata fat të marr pjesë në homazhe për Enver Hoxhën, fat quhej në atë kohë, por për fatin tim të mirë sot, nuk mora pjesë, sepse te shkolla jonë ndodhi një zënie mes dy vetave në momentin që prisnim prej disa orësh për të shkuar në radhë dhe momentin e fundit na përjashtuan si shkollë.
Tare – Në ato moment kishit menduar që do të shkruanit një libër për Enver Hoxhën?
Fevziu – Jo në ato momente jo, s’më kishte shkuar në mëndje. E para, nuk ishte një kohë ku mund të mendoja gjëra të tilla. Fakti që unë jam rritur në një kohë ku gjyshet e mia ishin të bindura për drejtësinë e ideve të mendimeve të tyre, të bindeve të tyre që Enver Hoxha ishte një njëri i keq, por ato jetonin në një kohë adhurimi për të. Erdhi një kohë e dytë ku unë jetova vërtetësi e bindjeve të tyre, në një kohë kur Enver Hoxha nuk mund të adhurohej më. Në fakt, në këtë farë mase kjo është e vetmja kënaqësi. Nuk kisha si ta mendoja dhe askush s’mund ta mendonte. Kam dëgjuar edhe fjalë herë pas here. Dikur me pyeti një student, me ka bërë dy-tre pyetje të çuditshme…
Ju keni qenë hipokrit se ju qatë kur vdiq Enver Hoxha dhe pastaj ju u gëzuat kur rrezuat bustin. Ky njeri nuk mund ta kuptonte dhe është e pamundur për mendësinë e tij se çdo të thotë një diktaturë dhe sot është një moment shumë i mirë për ta kuptuar ç’është një diktaturë, sepse dje ka vdekur KIM JONG-U dhe histeria e njerëzve që shkulnin flokët, gërvishtnin fytyrën, pashë dhe një grua që kishte thonjtë e gjatë. Unë kam qeshur, kështu dhe kur vdiq Kimerseni, po, në fakt, është një qeshje me vetveten se kur imagjinoj se çfarë impresioni duhet të kenë bërë imazhet e shqiptarëve që çirreshin para kufomës së Enver Hoxhës.
Tare – Kthehemi në fakt dhe mbetemi tek Enver Hoxha dhe libri juaj. Sa ka ndikuar prejardhja familjare në raportin që krijuat me personazhin në libër. A ka ndikuar në mbajtjen e një qëndrimi të ftohtë ndaj tij apo keni qenë më i njëanshëm.
Fevziu – Kënaqësinë e raportit tim personal me Enver Hoxhën, raportin e ndjesive të mia, pasi ai ishte një udhëheqës, ndërsa unë një gjimnazist, e kam mbyllur në 20 shkurt 1991. E mbaj mend këtë ndjesi. Ka qenë një fat i madh, mbaj mënd që nga godina ku zhvillohej greva e urisë dëgjova krisma dhe vrapova poshtë rrugës së Liceut, u gjenda atje ku u rrëzua busti. U ktheva dhe i dhashë lajmin i pari studentëve të grevës së urisë. Ky ka qenë një moment triumfi. Unë kam parë në atë kohë gjithë Tiranën që entuziazmohej dhe pa e nxjerr njeri me zor. Ishte një shpërthim entuziazmi dhe ky kapitull i raportit personal u mbyll. E dyta, vjen raporti profesional, pra ai është i ndryshëm. Ju jeni gazetare, ju mund të keni ndjesitë tuaja, po i quaj qoftë edhe afrimitetet politike.
Një moment të caktuar mund të preferoni dikë, edhe nëse s’keni bindje të rrënjosura, sepse jeni pak më e lirshme, mund të ketë një person ose politikan që e admironi më shumë që e gjeni më të këndshëm, më të zgjuar, më të thellë më argumentues sesa tjetrin, por kjo s’do të thotë që në një emision kundrejt këtij që keni një lloj simpatie do të silleni më mirë apo më keq se ndaj një tjetri mund të bëj antipati për ju. Unë kam 15 vjet që bëj emision, kam 20 vjet gazetari dhe më qëllon për shumë njerëz që kam antipati personale të jem i detyruar t’i marr në emision, t’i respektoj, t’i trajtoj me respekt. Pra, ndarja e personit nga progresioni janë çelësi i suksesit në një gazetar. Mund të jesh një gazetar i angazhuar, por do marrësh koston e angazhimit tuaj. Kështu që tek Enver Hoxha nuk besoj që kjo ka ndodhur.
Bile, ka bërë një gjë të çuditshme që gati-gati u befasova, lexova të gjithë veprat e tij, nga të cilat shumë m’u dukën qesharake, shumë m’u dukën interesante, sidomos pjesët që lidhen me fëmijërinë dhe rininë e tij, por lexova dhe shkrimet e atyre që quhen kontestuesit e Enver Hoxhës, sidomos kujtimet e njerëzve që e kanë njohur apo mendohet që kanë qenë në një moment të caktuar, të cilët pas vitit 1990 i lexova me vëmendje dhe vura re që pjesa më e madhe e tyre janë kujtime banale, naive dhe jo realiste. Dhe kjo më bëri të ndihem më keq dhe ta ridemensionoj vetveten për të mos përsëritur këtë fenomen, që ishte i justifikueshëm pasi vinte nga një paragjykim i plotë i personazhit.
Tare – Nëse do t’ju riktheja dhe njëherë në lëkurën e adoleshentit të asaj kohe, mendoni se keni bërë në këtë mënyrë një formë hakmarrje tuajën personale dhe brezit që ju përfaqësonte ndaj Enver Hoxhës?
Fevziu – Nuk besoj që kam bërë hakmarrje, pasionet te njeriu ftohen. I sheh gjërat me një lloj distance, një lloj analize, nuk mbetet më pasioni që dominon dhe sidomos këto vitet e fundit pjesa më e madhe e shikimit të Enver Hoxhës nuk është më personazhi. Kam lexuar pjesën më të madhe të librave politikë, kam lexuar një numër të madh librash për Stalinin, kam lexuar disa libra për Churchillin, megjithëse duken si dy personazhe shumë të kundërt me njëri-tjetrin. Kam tentuar ta shoh Enver Hoxhën në kontekstin e këtyre librave, në kontekstin kohor të tij. Krahasimi me Stalinin ka qenë interesant, më shumë e kam parë si një lloj analize sesa pasioni.
Nëse më pyet për pasionin mund të them më kollaj se pasioni im me rininë, me gjithçka ka mbetur pa thënë unë, më shumë e kam shprehur në romanin që kam botuar “Hiri i Vullkanit” sesa në librin e Enver Hoxhës, sepse pavarësisht se ti ke një antipati për një personazh në moshën 13 – 14 – 15-vjeçare njeriu ka pasione të tjera, politika nuk e intigron kaq shumë. Udhëheqësit nuk i duken kaq të rëndësishëm sa një njeriu që ka jetuar 30 – 35 vjet në komunizëm. Brenda atij adoleshenti mbetet një lloj sensi përçmimi. Kur ia kam thënë dikur një të ndjeri, zotit Perikli Teta ai u befasua. Nga vitet e komunizmit, megjithëse unë kam dalë në moshën 21-vjeçare.
Nuk mbaja mend asnjë përveç Ramiz Aliz dhe Adil Çarçanit. Vitin e fundit të fakultetit, ndërsa rrinim një ditë dhjetori ose janari, tek bordurat para hotel “Dajtit”, një prej atyre djemve, është deputet në parlament sot, tha që unë jam gati të jap 500 lekë kush shkon t’i heqë kasketën atij xhajës. Ishte një burrë rrumaduc që po ecte. Doli dikush tha që ia heq unë. Me ftoi edhe mua, pasi bëmë 20 metra, dikush na thirri, mos mo, tha, se është Hekuran Isai, ministri Brendshëm. Nuk kishim asnjë njohje, të rinjtë ishin indiferent nga kjo anë.
Tare – Emrin e deputetit nuk do na e thoni?
Fevziu – Jo, është një deputet i PS.
Tare – Ju thatë pak më herët sesi ju lindi ideja, sesi ratë në dokumentacionin që gjetët për sa i takon librit, po përpara se të shkojmë atje, pse u more me jetën e Enver Hoxhës, qoftë edhe 100 vjetorin e lindjes. Ju duk si personazh interesant profesionalisht?
Fevziu – Profesionalisht po, është intrigues. Është gjysma e historisë së shtetit Shqiptar. Është një histori misterioze. Diktatura i ngjan një bunkeri të mbyllur, i ngjan pak a shumë asaj piramidës që ti nuk e di labirintet për të të çuar te varri Faraonit dhe befas kur ti zbulon një rrugë që mund të të çojë deri në gjysmë të labirintit, ti ecën me vrap, i sigurt që është një rrugë që do të humb nga sytë në momentin e parë. Kjo ndodh gjithmonë, ka një vëmendje të jashtëzakonshme. Ne e kemi shoqëruar në vitin 2008 me një sondazh gjigant me “call-centera” për të parë raportin e publikut. Duhet të ketë pasur një numër prej dhjetëra-mijëra telefonatash dhe sms për të parë sesi duhej parë ajo kohë, negativisht apo pozitivisht, dhe ishin 93 % pozitivisht dhe vetëm 7 % pozitivisht.
Tare – U ndikuat nga një sondazh?
Fevziu – Jo, ky ishte më shumë një kuriozitet për t’u parë. Në mos gaboj, kanë qenë rreth 80 000 telefonata dhe sms, sepse ishin 2 “call-center” që na kanë ndihmuar përveç numrit tonë. Kjo ka qenë e gjitha, nuk ka pasur ndonjë gjë. Po intriguese është çështja e liderit politik. Enver Hoxha ende ka shumë bashkëkohës gjallë. Shumë njerëz që kanë kaluar jetën e tyre nën drejtimin e tij dhe ende janë kurioz. Ju mund të shihni kuriozitetin që ngjall Stalini i fundit i Motefiores “Në oborrin e carit të kuq”. Një nga librat më të shitur të shekullit i takon Stalinit. Pak njerëz që mund të kenë jetuar në kohën e Stalinit. Nuk është Enver Hoxha që ka vdekur 30 vjet pas Stalinit.
Tare – Si i keni gjetur dokumentet?
Fevziu – Dokumentet, ka qenë një rastësi, nuk i kam gjetur unë, i ka gjetur gazetarja Desada Metaj teksa kontrollonte vazhdimisht në arkivin qendror të shtetit. Ajo gjeti disa materiale filmike që nuk transkriptoheshin në versionin e sotëm video. Në momentin që ne i morëm, bëmë disa përpjekje midis institucioneve të huaja, derisa një moment ne arritëm ta përkthejmë, pra t’i kthejmë në sistemin e sotëm. Ishin rreth 36 orë materiale filmike, kryesisht zyrtare dhe personale te Enver Hoxhës, pjesë e fondit të arkivit të Partisë së Punës së Shqipërisë. Këto materiale vlenin për të ndërtuar një dokumentar. Këto materiale i kam mbajtur 2 vjet, pasi nuk gjeja një kënd shikimi të dokumentarit dhe duke mos pasur një kënd kërkova në dosjen time të Enver Hoxhës. Në qoftë se ju do vinit sot në zyrën time do të shikonit që ka një paradhomë, një etazher, një bibliotekë ku janë vendosur dosje të tëra, mbi të cilën është shkruar file të Enver Hoxhës, Mehmet Shehut, Edi Ramës, Sali Berishës, Ismail Qemalit, Ahmet Zogut, që janë dokumente, por edhe rrëfime gazetash që unë i skedoj për t’i pasur. Tani natyrisht është skedari elektronik. Hapa skedarin tim për Enver Hhoxhën, gjeta dy-tre material interesante që i kisha parë, por nuk i kisha parë me atë sy dhe duke kërkuar në arkivin qendror të shtetit, brenda dokumenteve ishin dhe dokumentet e arkivit privat të Enver Hoxhës. Një pjesë e të cilave nuk ishin përdorur ndonjëherë, një pjesë ishte përdorur. P.sh., dokumenti për Llazar Fundon ndodhet në Muzeun Historik Kombëtar, prej më se 10 dhjetësh. Po askush si kishte treguar vëmendjen e duhur, siç ndodh shpesh në muzeume ku gjërat mbeten pa vëmendjen e duhur, dhe isha duke i përpunuar kur mbërriti Montefiore në Shqipëri. Ai erdhi për një intervistë në zyrën time dhe më pas u ngjitëm lart për të pirë një kafe në zyre dhe ai po më pyeste për Enver Hoxhën. Më pyeti a ka një biografi anglisht të Enver Hoxhës. Ia shpjeguam që nuk kishte, Fahri Balliu ia kishte thënë më parë dhe ai tha që si ka mundësi që 20 vjet nuk keni një biografi të Enver Hoxhës dhe do të jetë një gjë që duhet bërë. Ju se paskeni as shqip tha po duhet të ishte anglisht. Dhe unë i thash që kam një dokument dhe i tregova dokumentin ku Enver Hoxha thotë të vritet Llazar Fundo, të torturohet deri në vdekje, pastaj ta vrisnin. Ai u befasua. Nuk kam parë befasim të atillë.
Më kërkoi t’ia përktheja. Më tha – është më dorën e Enver Hoxhës?
Po.
Ky dokument vlen një libër, më tha ai. Më tej, më tha se kish qëndruar dy vjet duke kërkuar në arkivat e Stalinit dhe se nuk kish gjetur një dokument që Stalini të shkruaj me dorën e tij një gjë të tillë, ekzekutimin e një njeriu të afërt. Duke kërkuar, gjetëm 13 dokumente të tilla. Kam përshtypjen se duke vazhduar të kërkohet do të dalin edhe dokumente të tjerë.
Ilva: Zoti Feviziu, si shpjegohet, nuk kanë pyetur më parë, nuk janë interesuar historianët për t’i marrë këto dokumente?
Fevizu: Jo, me siguri i kanë marrë.
Ilva: Kanë pasur akses apo jo, të gjithë mund të hyjnë në arkiva?
Fevziu: Kanë pasur dhe një pjesë e dokumenteve që unë referoj në libër, janë botuar në një volum tjetër. Dokumente ndoshta shumë thelbësorë të këtij libri janë botuar në një libër “Politika antikombëtare e Enver Hoxhës në plenumin e Beratit” nga Ndriçim Plasari dhe Luan Malltezi.
Tare – Pra, janë dokumente që janë botuar dhe me parë?
Fevziu – Po, por që kanë kaluar pa vëmendje. Për shembull, unë mund të kem pyetur me dhjetëra vetë, gazetarë, historianë që e kanë lexuar, por ama është libër dokumentar. Është një libër që mbledh vetëm dokumentet, nuk i ka faksimile po i ka të riprodhuara. Janë libra që janë vështirësisht të lexueshëm, ka ndryshuar pak stili i të shkruarit histori sot në botë dhe ju duhet ta njihni këtë.
Tare – A mendoni se mund të bëhet një biografi për Enver Hoxhën, ndërkohë që më ligj në Shqipëri nuk janë hapur ende dosjet e Partisë së Punës, ministrisë së Mbrojtjes, dosjet e bashkëpunimit? A është e mundur që të bëhet një biografi e qartë për Enver Hoxhën, duke mos pasur gjithë informacionin në dispozicion?
Fevziu – Dosjet e bashkëpunimit nuk kanë lidhje me Enver Hoxhën. E para, biografitë nuk bëhen duke pasur të gjithë informacionin, bëhet një biografi, kur del një informacion tjetër updatohet, bëhet një biografi tjetër, sepse me këtë logjikë kjo nuk duhet të vlente, madje kjo do të ishte një nga absurditet me të mëdha që lindin, sepse, për shembull, biografia e parë për Hitlerin është botuar në vitin 1938 në Francë që nuk kishte asnjë dokument, biografia e dytë është botuar në 1943 në kulmin e luftës në SHBA.
Tare – Janë quajtur biografi?
Fevziu – Sigurisht. Kjo fjala biografi, monografi, jetëshkrim janë e njëjta gjë. Këtu duket sikur është një debat i madh. Sot në botë nuk ekzistojnë më këto terma.
Tare – Ju vjen keq që debati është përqendruar këtu, pse është quajtur biografi?
Fevziu – Ja po e quaj libër, çfarë diference ka?
Tare – Do të doja një koment për një komentues: “Nuk mund të jetë i besueshëm Fevziu, sepse ka bindje të hapura të djathta”.
Fevziu – Po padyshim që i kam bindje të hapura të djathta, këto s’kanë lidhje me profesionalizmin tim. Domethënë me të shkruarin.
Tare – As me pasqyrimin e tyre në libër?
Fevziu – Padyshim, mund të shkruash nesër për një person të djathtë, do të thotë që do të shkruash detyrimisht pozitivisht?! Në qoftë se do të kishte një person, për të cilin unë do të isha i intriguar dhe do të kisha një lloj nxitjeje ose po e quaj tentancion për të shkruar, padyshim do të shkruaja për Ahmet Zogun, po të jetë puna për raportin. Është një figurë shumë interesante, po padyshim që nuk do të thosha vetëm fjalë pozitive.
Tare – Z. Fevziu, pse e quajtët biografi dhe nuk i gjetët një emërtim tjetër që ndoshta do t’ju kishte shkaktuar më pak probleme?
Fevziu: Është një biografi e Enver Hoxhës.
Tare: Është një biografi e parë në këndvështrimin që keni zgjedhur ju ta tregoni?
Fevziu: Se cilin këndvështrim zgjedh për të treguar, kjo varet nga autori. Kjo ndodh në reminishencat e kohës së komunizmit që kishte një biografi që ndërtohej nga akademia e shkencave dhe që quhej biografia zyrtare e shokut Tito, biografia zyrtare e shokut Stalin. Sot nuk ka. Biografitë, monografitë, jetëshkrimet, ti mund të përdorësh cilëndo nga këto fjalë. Ato ndërtohen mbi bazën e një këndvështrimi që ti ke. Kjo është një biografi që e merr Enver Hoxhën që nga lindja, por që fillon të marrë peshë në vitin 1941 kur ai vjen në pushtet në krye të Partisë Komuniste dhe mbyllet në 1985 me vdekjen e tij. Këndvështrimi që unë kam zgjedhur është beteja e brendshme që ai ka bërë për të ardhur në pushtet. Ardhja në krye të Partisë Komuniste, konsolidimi i pozitave, dominimi i plotë i kësaj partie dhe eliminimi i njerëzve të tij të afërt. Nga mijëra e mijëra biografi të Stalinit rreth 62 për qind tyre lidhen me dominimet e brendshme të tij në parti, por ka të tjera që lidhen me raporte të tjera të Stalinit, me krizat e urisë, me raportet e Stalinit me Hitlerin.
Ilva: A ishte një zgjidhje komerciale? Keni menduar se duke thënë biografi do të shisnit më shumë?
Fevziu: Fare, fare! Çfarë është, sipas jush, një biografi? Se po duket sikur po bëhet ndonjë gjë…
Ilva: Unë po ju pyes ju… Zgjedhja ka qenë e juaja! Gazetarja Mira Kazhani ka takuar zonjën Teuta Hoxha. Ajo nuk ka folur për kamerën, por ka thënë se ju nuk duhet ta kishit quajtur biografi veprën.
Fevziu: Unë e kam kërkuar disa herë zonjën Teuta Hoxha. Zakonisht kur ke një raport për të bërë, një kritikë është mirë të përballesh. Kjo është një botë e hapur, dhe idetë është mirë të ballafaqohen sesa të thuhen pas kamerave. Unë kam një korpus dokumentesh marrë nga arkivi i Komitetit Qendror, kam një sërë referencash, të cilat rreth 90 % të tyre i kam skaduar dhe 10 % i kam ruajtur, sepse i kam nga persona me integritet politik, ndonjë përjashtim bën Beqir Ajazi dhe ndonjë tjetër. Të gjitha këto dokumente që mbeten thelbi i këndvështrimit tim i sjell publikut një shikim ndryshe nga ai që ka pasur më parë për Enver Hoxhën. Këtu duhet të kemi parasysh një gjë, sepse po keqkuptohemi pak. Një libër kush do e lexon, kush nuk do nuk e lexon. Që do të thotë se këtu nuk mungon një libër për Enver Hoxhën dhe ta zëmë se ka dalë një libër që është kundër Enver Hoxhës. Këtu ekzistojnë të gjithë librat pro Enver Hoxhës që i ka shkruar zonja Hoxha këto 20 vjet në një Shqipëri të lirë, i ka shkruar vetë Enver Hoxha ku mund të shkruante çfarë të donte dhe ta bënte veten si të donte. Kush do dhe ka qejf të njohë të vërtetën që shpreh Enver Hoxha, lexon librat e tij.
Ilva: Z. Fevziu, pretendimi është që libri mund të ishte quajtur rrëfim i një gazetari dhe jo biografi. Sepse, biografi mendohet që është figura komplekse e dikujt që duhet sjellë nga një autoritet shkencor.
Fevziu: Kush e thotë këtë? Në fjalorin e gjuhës së sotme shqipe, biografi është jetëshkrimi i jetës së një personi.
Ilva: Nusja e djalit të Enver Hoxhës pretendon se libri juaj është i paguar?
Fevziu: Kush do mi jepte këto para?! Kjo është gjuha tipike që është përdorur nga agjenti i imperializmit. Po shihja dokumentarin që po përgatisim tani, madje kam qeshur me lot në një moment, sepse po shihja dënimin ndaj Todi Lubonjës, të cilin e bënë agjent të Moskës, Washingtonit, Beogradit, Parisit dhe të Bonit. Histori kot.
Ilva: Zonja Hoxha thotë gjithashtu se nuk ka fakte, i pavërtetë dhe një libër i ndërtuar mbi fantazi?
Fevziu: Familja Hoxha të marrë një dokument e të dalë e të thotë që ky dokument nuk është i vërtetë. Zonja Hoxha thotë se kam 25 dokumente, unë mendoj që kam më shumë, sepse si kam numëruar. Por le të marrë një nga këto 25 dokumentet dhe të thotë që nuk është i vërtetë. Bota është e hapur dhe e lirë. Të vijë e të përballet me mua në studio, që nga e juaja dhe ku të dëshirojë ajo. Thelbi i librit që kam shkruar janë dokumentet. E dyta, unë kam marrë kujtimet e Enver Hoxhës, dhe njeriu që citohet më shumë në libër është Enver Hoxha, rrëfimet e tij. Ju jeni gazetare dhe e dini se kur shkruan diçka duhet të jetë i kujdesshëm, sepse dhe gazetari kap pjesën më delikate të një rrëfimi. Rrëfimet i kam ballafaquar me dokumentet. Zonja Hoxha të dalë të më hedhë poshtë qoftë edhe një dokument.
– A është i vërtetë dokumenti që kërkon torturimin dhe më pas vrasjen e Llazar Fundos. A është e vërtetë që Llazar Fundo është torturuar për 12 orë i lidhur pas një ulliri dhe është rrahur më drunj tre cm të trashë dhe është rrahur aq shumë derisa ka dhënë shpirt. Që togeri britanik që ka qenë bashkë me të ka thënë : – kam 12 vjet që nuk fle, në një libër që nuk quhet “Stalinizmi Euoropian” se dëgjoj ulërimat e Llazar Fundos. A ka qenë Enver Hoxha që i shkruajti një letër Anastas Plasarit, të cilit i kërkonte të vinte në shtab për të biseduar që të gjenin një zgjidhje, sepse ai mendonte që ai po e kontestonte dhe në të njëjtin korrier i çoi një letër tjetër, në të cilën kërkonte vrasjen e Anastas Plasarit. A ishte Enver Hoxha që kërkonte dekorimin me plumba kokës të Zef Malës anëtar i grupit komunist. Pastaj marrim të tjerat. Kush i vra gjithë këta persona, të cilët në historinë e Partisë Komuniste ishin me dhjetëra?!
Ilva: Shtrembërim faktesh i turpshëm , thotë zonja Teuta Hoxha.
Fevziu: Po mirë le të më thotë një. Unë mund të them njëmijë gjëra, ju gjithashtu. Çështja është se kur del e flet duhet të thuash kjo gjë nuk është e vërtetë. Të më thotë, cila gjë nuk është e vërtetë? Unë jam dakord dhe po të them dhe njëherë, se në këto raste ka një ballafaqim. E dyta, është akoma më mjerane që një njeri del dhe e mbron një familjar i tij, sepse është normal që një familjar e mbron njeriun e tij. Natyrisht sentimenti familjar ndryshon nga gjykimi objektiv. Zonja Teuta Hoxha është historiane, ka mbaruar për histori. Unë nuk kam përfunduar për histori. Zonja ka pasur në dispozicion të gjithë arkivat e këtij vendi duke qenë një nga njerëzit më të rëndësishëm si nusja e Enver Hoxhës, se vetë nuk ka bërë ndonjë gjë. Do të them dhe një gjë se në këto kushte që jetojmë në Shqipëri, në një lloj xhelozie, do të më ishin hedhur në shpinë për të më kontestuar. Mjafton të shihni librin e Ramës, i cili sapo u publikua dolën më dhjetëra vetë që thanë që kjo është e vërtetë e kjo nuk është. Të dalë një njeri e të më thotë që diçka nuk është e vërtetë.
Ilva: E keni lexuar “Kurbanin”?
Fevziu: Po e kam lexuar, shumë shpejt bile.
Ilva: Akademiku Rexhep Qosja, gjithashtu, e ka quajtur gjysmë letërsi. A ka quajtur vepër publicistike dhe jo shkencore.
Fevziu: Ai ka thënë gjithashtu se nuk e ka lexuar veprën. Ai ka thënë që jam gazetar i talentuar etj. Sa i takon konceptit të monografisë, po insistoj dhe njëherë, sepse mund të ketë një keqkuptim, nga cili nuk mund të mos përjashtohet dhe Qosja si i modelit akademik që ka krijuar. Duhet të kemi parasysh që sot nëse futesh në faqen e “NY Times” dhe klikoni në “Ny Times book” që rekomandon 100 librat më të rëndësishëm të botuar gjatë vitit, në seksionin “non fiction” janë biografitë. Biografitë nuk shkruhen kryesisht nga historianë. Ju e dini që Montefiore që ka shkruar biografinë…
Ilva: Është historian, ka mbaruar në Cambrige!
Fevziu: Nuk është historian i mirëfilltë. Montefiore ka qenë gazetar. Stefan Zvajg që ka shkruar biografitë më klasike të globit nuk ka qenë historian dhe akademik. Kjo është histori kot! Sot, nëse ju i shihni biografitë dallon që ato nuk shkruhen më nga historian të mirëfilltë. Për çfarë arsyeje? Për arsyen se stili i gazetarëve ose publicistëve është shumë më i prekshëm për publikun dhe shkon më shpejt tek publiku sesa stili i ngushtë i historianëve. Ku është diferenca mes një publicistike historike dhe veprës historike të mirëfilltë? Edhe këtu zoti Qosja bie në një kontradiktë me vetveten. Zoti Qosja nuk është historian, apo jo!
Ilva: Është akademik, që është një status më i lartë.
Fevziu: Shkrimtar është. Ka mbaruar për letërsi dhe gjuhë shqipe. Të njëjtën si unë. Zoti Qosja ka bërë një vepër historike histori që quhet “Populli i ndaluar”. Është publicistikë historike. Po të pyesësh një historian thotë; – nuk është vepër historike. Unë nuk kam thënë ndonjëherë që libri im është vepër e mirëfilltë historike dhe as që e kam këtë pretendim. Unë nuk kam pretendim që është punim shkencor. Është një publicistikë historike e mbështetur mbi dokumente 100 % histori, por e veshur me emocione, me të cilat luan një gazetar.
Ilva: Atëherë sa letërsi ka në libër?
Fevziu: Nuk ka asnjë detaj letërsi.
Ilva: Është e gjitha fakt shkencor historik?
Fevizu: Po ju e keni lexuar librin?!
Ilva: Natyrisht, por po ju pyes ju.
Fevziu: Ka vetëm publicistikë. Letërsi është fiction që do të thotë kur ti sajon një gjë. Ka emocion që do të thotë publicistikë. Çfarë është emocioni? Për një historian apo akademik, pjesa që unë i kam kushtuar Nënë Terezës ishte fare e parëndësishme. Pse? Sepse Nënë Tereza kishte të ëmën e saj që jetonte në Shqipëri, së bashku vajzën tjetër të saj. Nënë Tereza ishe në Indi, vëllai Lazër Bojaxhi ishte në Itali dhe në vitin ‘63, Nënë Tereza dhe Lazri takohen ne Romë dhe kërkonin që të takoheshin më të ëmën. Ata kërkojnë që nëna të shkonte në Itali tre javë sa ta puthnin njëherë para se të vdiste. Ata bënë disa përpjekje. Shkuan në ambasadën shqiptare dhe në fund gjetën një pikë kontakti përmes presidentit fracez Sharl De Gol. Presidenti francez i kërkoi në mënyrë konfideciale Enver Hoxhës përmes ministrit të Jashtëm francez që të lejonte nënën e Nënë Terezës që të shkonte tre javë në Itali. Përgjigja natyrisht që ishte negative. Nuk u lejua. Në vitin ’71, Nënë Tereza kërkoni një vizë në ambasadën shqiptare. Viza iu refuzua. Ju tha se ti s’ke pse të vish në Shqipëri. Nëna jote është shumë mirë me shëndet. Niveli i spitaleve tona është shumë i mirë dhe ju meqë ju ka marr malli për nënën, duhet ta kishit menduar këtë para se të iknit. Në biografinë e Nënë Terezës thuhet se në çastin që ka dalë nga ambasada i kishte sytë me lot. Pas një viti, ajo mori një letër nga Lazër Bojaxhiu ku shkruhej: Lutu për nënë loken, ndërroi jetë dje!
Lazër Bojaxhiu në vitin 1979 i ka dhënë një intervistë një prej mediave më prestigjioze ditën kur Nënë Tereza mori çmimin Nobel. Ai tha: – kam vetëm një peng në jetë, sepse kjo grua që ju gjend gjithë botës, nuk arriti t’i kursejë dhimbjen dhe trishtimin nënës së saj dhe vetes së saj. Nuk arriti një moment t’i puthte dorën. Është shumë prekëse letra e të ëmës së Nënë Terezës, e cila thotë: – Po vdes me fotografinë tënde dhe të Lazrit të lagura me lot, sepse nuk ju pashë dhe njëherë në jetë. Imagjino trishtimin e një nëne për fëmijën e saj. Kjo për një historian nuk është asgjë.
Ka pasur më dhjetëra histori të tilla gjatë regjimit, familja të ndara, nëna që s’takonin fëmijët e tyre. Pra, për një historian kjo nuk është asgjë. Në rastin e një publicistike historike ti luan me këtë element njerëzor. Ky është emocioni normal njerëzor. Por dokumenti është i vërtetë.
IT: Ç’pyetje do t’i bënit Enver Hoxhës po ta kishit të ftuar në “Opinion”?
BF: Nuk e mendoj dot se duhet ta vendos në kohë. E para, duhet të ishte Enver Hoxha i sotëm, kështu që do t’i bëja pyetje nga të sotmet. Nuk mund të implementosh Enver Hoxhën e asaj kohe dhe ta sjellësh në studion e “Opinionit” sot. Ja do ta pyesja sot, p.sh., pse u përjashtua Kastriot Islami ose pse u çregjistrua nga Grupi Parlamentar i PS?
IT: Jeni një nga emrat më influentë të gazetarisë shqiptare.
BF: Fjala influent është pak inflacion.
IT: Nuk më duket dhe aq inflacion po të kihet parasysh kontributi dhe angazhimi juaj në marrëdhënie me gazetarinë, politikën dhe sidomos teleshikuesit. Në ’91-n keni qenë student për gjuhë-letërsi shqipe, si ndodhi që u bëtë gazetar?
BF: Nuk kisha asnjë plan për t’u bërë gazetar dhe e kam thënë disa herë dhe shumë prej shokëve të mi, për të cilët mund të flas nuk kishim një model në gazetari. Shumë miq, me të cilët unë jetoja në fakultet nuk ishin njerëz që lexonin gazetën “Zëri i Popullit” apo “Bashkimi”, por lexonin gazetën “Drita” dhe “Zëri i Rinisë” faqen letrare. Pra, ishin njerëz të lidhur me letërsinë. Që në gjimnaz, unë mendoja se do të bëhesha shkrimtar. Letërsia ishte ëndrra e madhe e imja dhe e miqve, me të cilët jetoja dhe diku në vitin e dytë të fakultetit ishte një gazetë që quhej “Studenti” që botohej nga universiteti i Tiranës ishte dhe më e lirshme se në atë kohë kontrollet nuk kishin dhe aq evidente. E drejtonte Arben Muka, një student i Ekonomikut. Kryeredaktori i kësaj gazete na ftoi që të shkruanim disa përgjigje për disa tregime që çonin studentët në atë kohë, midis të cilëve çoja dhe unë dhe nuk m’i botonin.
IT: Pse nuk t’i botonin?
BF: Nuk e di, tregimeve të mia ju ktheu përgjigje Mero Baze, kurse unë duhet të ktheja përgjigje për disa tregime të dikujt tjetër më duket të Thoma Gëllcit. Unë refuzova të jepja këto përgjigje dhe vendosja të shkruaja për një vepër të Bardhyl Londos, një vëllim me poezi shumë interesant. E shkrujta, u pëlqye, Arben Muka më tha, mund të vish të na bësh edhe ndonjë gjë tjetër. Isha nga nxënësit shumë të mirë në letërsi, por pak problematik në sjelljen e përditshme me profesorët, dhe me Ben Blushin po mendonim ç’të bënim diçka që të bënim diçka ndryshe nga të tjerët, që të dallohej në gazetë. Është ajo koha kur njeriu ka një ëndërr dhe mund ta ndërrojë botën kollaj dhe ideja e parë ishte të bënim një intervistë me shkrimtarë dhe thamë do t’i bëjmë pyetjet ndryshe, provokuese, do të pyesim për jetën private etj. Ja thamë Mukës, por tha ku ka shkrimtarë që të japë intervistë për gazetën “Studenti”. E nisëm më Nasi Lerën, një emër shumë i njohur në atë kohë ishte sekretari i “Lidhjes së Shkrimtarëve” dhe befas për një vit e gjysmë kemi intervistuar pothuajse të gjithë shkrimtarët e Shqipërisë në disa intervista shumë interesante. Unë ruaj ende bllokun origjinal të pyetjeve të para që kam bërë. Ka qenë një bllok fletore 60 lekëshe quhej, ku shkruaja të gjitha pyetjet për të nxjerrë 7 pyetje. Kishim menduar me qindra pyetje për të arritur deri aty. Janë me shkrimin tim dhe të Blushit. I bënim bashkë, pra Ben Blushi dhe Blendi Fevziu, madje dhe emrat i vinim një herë ai, një herë unë sipër kur intervistonim. Kjo bëri një bujë të madhe dhe në vitin ‘91 kur ndodhi Lëvizja Studentore, Preç Zogaj, i cili ishte intervistua nga ne në atë kohë, na ftoi qe të merrnim pjesë në gazetën “Rilindja Demokratike”, sepse gazetarët e vjetër refuzonin që të bëheshin pjesë e gazetës. E mbaj mend ditën që ka ndodhur ekzaktësisht. Bëmë një mbledhje për krijimin e gazetës. Pastaj nuk dihej se kur do krijohej. Kur një ditë në bordurën përballë hotel “Dajtit”, ku kaloja mbrëmjet, mesditat, mbërriti një djalë quhej Dritan Kaba, një personazh i njohur i shtypit të këtyre viteve dhe më tha, hajde se të kërkon Frrok Çupi se do të bësh reportazhin hapës të “RD”-së. Shkova me gjithë Blushin, siç ishim. Takuam Frrokun dhe mbaj mend e kam fiksuar atë imazh, ishte një zyrë bosh me një tavolinë vetëm pa karrige ku Frroku korrigjonte në këmbë. Tha ai, do të shkruash një reportazh për katër ditët e Lëvizjes Studentore nga 8 -12 Dhjetor dhe kur dolëm, tha Blushi, ta ndajmë bashkë, po i thashë, më mirë ta ndajmë bashkë dhe bëmë një reportazh që befas u lexua në një numër të pashembullt. Gazeta u shtyp në 100 mijë kopje, u lexua nën dorë, ndoshta gjysma e Shqipërisë e lexoi atë gazetë, dhe ku ishte një fat shumë i madh. Kështu filloi ecja në gazetari dhe unë e kam thënë gjithmonë, ne nuk ishim njerëz që kishim një model në gazetari. Nuk mund të them që filan gazetar i periudhës komuniste ka qenë një model për mua në jetë. Unë e di që ne ishim shumë autodidakt, kjo na ka bërë të kemi shumë defekte në punën tonë si gazetar. N.q.s., do të kishim pasur modele dhe shkollimin e duhur jam i sigurt që do të kishim qenë shumë më mirë nga ç’jemi sot, por ne arritëm diçka, krijuam një model dhe një njeri që vjen sot, pa dyshim, nuk mund të thotë që mua nuk më pëlqejnë 10 gjëra, por ama ka një model për ta kritikuar.
IT: Si u bëtë pjesë e Aleancës Demokratike që në atë kohë ishte partia e parë e opozitare e ish-opozitës së ardhur në pushtet në ‘92-shin?
BF: Unë isha një nga ata grupuesit e parë në themeluesit e Partisë Demokratike, i njoh me detaje, kam shkruar një libër për atë periudhë. I njoh të gjitha kulisat dhe prapaskenat. Isha shumë i afërt me Preç Zogajn dhe me Gramoz Pashkon, më pas edhe me Neritan Cekën. Atëherë u krijua një grupim njerëzish që ndjeheshin shumë keq në raport me Berishën, ndjeheshin të dhunuar nga imponimi që Berisha po krijonte brenda PD-së nga fakti që ende pa u bërë Kryetar ishte ai që po i kontrollonte pjesën më të madhe të punëve, protagonizmin që evidentohej më shumë në publik. Më pas, filloi të kontestohej Berisha për stilin e tij të drejtimit kur u bë kryetar i PD-së dhe pas fitores së zgjedhjeve demokratike, një pjesë e këtyre njerëzve Pashko, Ceka, Imami, Zogaj, të cilët nuk u përfshinë me qeverinë e re vendosën të krijojnë një çarje të PD-së, përmes një dokumenti. Për mua është çarja e parë dhe ndoshta më seriozja e këtyre viteve përmes një memorandumi që ata ndërtuan për të kontestuar politikën zyrtare të PD, ishte një mocion, prandaj dhe u quajtën Mocionistë, krijuan një parti që quhej Aleanca Demokratike, unë u bëra pjesë e kësaj partie deri rreth vitit 1996. Më pas u shkëputën. Unë kam bërë një jetë aktive politike.
IT: Ndanit të njëjtin mendim me mocionistët që Berisha ishte autoritar?
BF: Po pa dyshim, përderisa isha pjesë e tyre. Por parë në këndvështrimin e sotëm, mendoj që shumë gjëra ishin ndryshe. Lexova një intervistë të Neritan Cekës që ishte shumë interesante, por kam biseduar shpesh edhe me Imamin. Çështja është që mungonte krejtësisht koncepti mbi politikën. Dhe duke parë një intervistë të Elez Biberaj shumë interesante këto kohë, Berisha ishte i vetmi që kishte një projekt politik të mirëfilltë, i vetmi që e dinte ku do të shkonte, ku do të dilte çfarë do të bënte. Berisha ishte ndoshta njeriu më koshient që brenda një viti do të ishte Presidenti i Shqipërisë dhe njeriu më i rëndësishëm politik në Shqipëri. Të tjerët ishin pak intelektualë dhe tekanjozë dhe me idenë që po nuk u bëra unë e lë, iki, kthehem në profesionin tim. Këto ishin fjalët më të përdorshme. Në fakt, kur hyn në politikë, nuk ke pse kthehesh më në profesionin tënd.
IT: Ju kam ndjekur këto vite, keni qenë aktiv jo vetëm në TV, por edhe shtypin e shkruar me analiza dhe komente, tek të cilat nuk keni pasur drojë të thoni në disa raste miku im Kryeministër. A mendoni se është normale që një gazetar të ketë mik Kryeministrin dhe ku fillon dhe mbaron kufiri i gazetarit në këtë marrëdhënie miqësore.
BF: Absolutisht. E para, është normale në çdo vend të botës dhe është gati-gati edhe një lloj privilegji se nuk mund ta kesh kaq të ndarë. Ka pasur një model të gazetarit që jeton i izoluar pa kontakte. Çështja është të ndash raportin tënd, ndershmërinë profesionale nga raporti privat. Sot, që të jesh gazetar, duhet të jesh njeri i informuar dhe beteja kryesore është beteja për informacionin, ndryshe nga shumë vite më parë kur gazetarët kryesisht jepnin mendime bënin analiza më shumë se sa lajme dhe në këtë rast nuk donin të ishin të influencuar. Sot kryesorja është ta sjellësh lajmin i pari.
IT: Kur mbaron informimi me miqësinë?
BF: Këtë e ndan raporti profesional që do të thotë, shkrimi që lexon është apo nuk është i saktë dhe i qëndrueshëm, komenti që bën është apo jo i qëndrueshëm, emisioni që bën është apo jo i qëndrueshëm. Këtë nuk mund ta gjykoj unë, këtë e gjykon publiku. Çdo njeriu i duket vetja independent edhe kur s’është
IT: Juve si ju duket vetja?
BF: Edhe mua sigurisht, por këtë gjë po ju them që e gjykon publiku.
IT: Kur u rregullua marrëdhënia juaj me Berishën?
BF: Nuk ka një moment të caktuar. Berisha ka ruajtur një marrëdhënie shumë korrekte me emisionin tim pas ‘97-s kur e kam filluar. Ka ardhur në vitin 1998 për herë të parë në një shfaqe të tij publike në televizion, në një intervistë live në emisionin tim, pas kësaj ka pasur up and down të vazhdueshëm vetëm se ka qenë një konstante, p.sh., raportet nuk shihen individuale, duhen parë edhe në kontekstin e televizionit dhe të grupit në të cilin punon. Mbaj mend në vitin 2000, raporti me TV Klan ishin shumë të tensionuara dhe megjithatë në zgjedhjet e vitit 2000, ai erdhi në emisionin “Opinion”, bëri intervistën që i takonte të bënte, me pyetje shumë të ashpra madje, shkuam më pas në hotel “Rogner” pimë një kafe, nuk e përmendi kurrë që ju më sulmoni apo të tilla si këto. Nuk ishte në stilin e tij të hynte në gjëra të vogla dhe më pas raportet kanë shkuar normale, besoj që një lloj intensiteti më i madh ka qenë pas debatit me Nanon në vitin 2002. Madje, mund t’ju them një detaj që nuk e kam thënë ndonjëherë. Në vitin 2002, kur kam shkuar për të biseduar debatin Nano-Berisha ka qenë një gjë krejt spontane, si shumë gjëra në jetën time, ishte pas takimit në Bruksel, Nano më tha në telefon që unë vij bëj një përballje se unë i thashë që të njëjtat pyetje ti bëj ty dhe Berishës dhe i bashkoj në studio, ai tha, kështu me kamera këtej-andej, thuaji Berishës po të dojë të vijë në studio dhe bëjmë debatin. E mora Berishën në telefon, i thashë dua të vij të takoj, më tha hajde në orën 6, e mbaj mend si tani, ishte ora 2 kur e telefonova, isha te “Piazza” duke qëndruar me Sokol Ballën dhe Aleksandër Frangajn, dhe Baton Haxhiu që insistoi shko fol me të. Vajta dhe për herë të parë në gjithë ato vite Berisha më priti vetëm. Deri atë ditë, ndoshta, duke menduar një gazetar konkurrent, Berisha më priste me ndonjë mikun tim po të politikës pranë tij o ishte Mitro Çela, Astrit Patozi, Edi Paloka ose Ylli Rakipi. Ishte hera e parë që më priti vetëm, ndoshta për të shmangur keqkuptimet dhe më th,a po, do të vij në debat. Pjesa më e madhe e bisedave me Berishën, se njerëzit mendojnë që bisedat me një person të rëndësishëm janë bisedat që ai ka në fokus. Pra, një njeri që merret me biznes mendon që po u takove me Kryeministrin flet për biznes, një njeri që merret me art mendon që po u takove me Kryeministrin flet për teatrin e kështu me radhë. Në fakt, pjesa informale e bisedave të mia me Berishën janë biseda që i takojnë kryesisht problemeve të politikës rajonale Kosovës, Maqedonisë dhe politikë të jashtme. Ndoshta, sepse, këto janë edhe pasione më të mëdha të miat.
IT: Në vitin 2000, Rama ju ka vendosur në listën e këshilltarëve bashkiakë. Pse e refuzuat?
BF: Jo, nuk e refuzova. Biseda ime me Ramën ka qenë që do të më vendoste në listën e këshillit për të kontribuar për qytetin. Bëhej fjalë për një listë jo politike, pra një listë që do të mbështeste kryetarin e bashkisë së asaj kohe. Unë e kam menduar dhe e kam pasur një pasion të madh për Tiranën, e kam shprehur në shumë shkrime edhe në biseda informale, kam ndikuar për shumë gjëra që mund të bëheshin më mirë në këtë qytet, disa janë bërë aty ku janë bërë. Kam folur shumë për historikun e qytetit, por më pas kur lista u miksua, për arsye të ndikimit të partisë në atë kohë, me figura politike, nuk kishte më kuptim dhe jam tërhequr nga lista.
IT: Ju intrigon politika? Do të bëheni pjesë e saj në një moment të caktuar?
BF: Këto janë dy gjëra të ndryshme. Unë jetoj 24 orë me politikë. Gazetarët janë qenie politike, më politike sesa shumë prej politikanëve aktivë, natyrisht jo sa Kryeministri. Ju siguroj sot se shumë prej gazetarëve të mirë në Shqipëri angazhohen në politikë shumë më tepër se sa Presidenti që ka një rol politik dhe e kuptojnë politikën shumë më mirë se sa Presidenti i Shqipërisë, por angazhimi politik është një gjë tjetër. Karakteristikat për të qenë një analist i mirë politik janë të ndryshme nga ato për të qenë një politikan i mirë. Për të qenë një politik i mirë kryesorja është të marrësh vendime
IT: E shikon veten aktiv në politikë?
BF: Nuk e kam pasur një ndër vetitë e mia vendimmarrjen e prerë, ballafaqimet, përplasja nuk është karakteristikë e imja. Kam frikë se nuk do të isha ndonjë politikan i mirë, përkundrazi mund të isha ndonjë politikan që mund të dukesha edhe i keq në sensin e ndarjes së kompromiseve. Në politikë është mirë kur merr një vendim dhe t’i qëndrosh atij.
Tare – Cilat janë raportet tuaja aktuale me Edi Ramën, liderin e opozitës. Komunikoni me të?
Fevziu- Po komunikoj, jo intesivisht por komunikoj. Me sms, me telefona.
Tare – Shtypi i sotëm më ngacmoi në fakt, e ka ndarë edhe ardhjen te ceremonia e librit në dy mënyra: çifti Berisha-Nano dhe çiftin Rama-Topi që nuk ishin të pranishëm. Pse nuk erdhi zoti Rama?
Fevziu – Topi ka qenë gjë tjetër. Zoti Rama ka qenë i ftuar, ka pasur një ftesë me shkrim si 20 veta në Shqipëri. Pjesa tjetër janë lajmëruar me sms dhe telefona. Nuk kam insistuar më shumë, kam biseduar me njerëzit e tij të afërt, s’dua të përmend emrat tani për korrektesë dhe ju kam thënë që, nëse vjen, është i mirëpritur. Unë kam pasur një sms nga zoti Rama ditën që ai ka promovuar librin e tij “Kurbani”, për të qenë i pranishëm, i kam thënë që do të vi. Në një promovim libri, unë shkoj pavarësisht raporteve, zoti Rama ka zgjedhur që të mos vijë. Unë gjykoj që mund të jenë disa arsye, mund të jetë një problem personal gjë që unë e përjashtoj përderisa ka një komunikim relativisht normal dhe unë kuptohem në komunikim me të, s’jam dakord, por e kuptoj. Kam përshtypjen që zoti Rama e ka pak të vështirë përballjen me njerëz, të cilët e kontestojnë. Bile, një njeriu i tij i afërt po më thoshte një ditë që Rama ka një problem, ka shumë frikë ose siklet kur Berisha i del përballë i shoqëruar nga shumë njerëz. Kjo është një çështje e tija, unë nuk mund të bëj analizën psikologjike të zotit Rama. Zoti Rama nuk ishte dhe kaq.
Tare – Po në studion tuaj, në “Opinion” mungon prej 4 vjetësh, përse?
Fevziu – Është një zgjedhje e tija, në gjykimin tim, në analiza dhe çfarë na është thënë, unë nuk mund të bëj publike tani bisedat private që kam pasur me shumë njerëz. Ky është një raport që lidhet me kushtëzimin që ka pasur kryeministri Berisha me “Top-Channel”. Zoti Rama ka preferuar të bëjë një ndarje politike dhe të mediave, pra mos të jetë i pranishëm në studion e emisionit “Opinion”, për sa kohë ai e mendon që zoti Berisha mos të jetë i pranishëm në “Top-Channel”. Kjo ka pasur disa negociata, madje për të zbutur këtë klimë. Përgjigja ime ka qenë shumë e prerë në këtë rast, unë nuk mund të negocioj për askënd, përveç vetes time. Unë e kam studion e hapur për këdo që mund të vi, por unë nuk mund të negocioj për një studio tjetër apo një politikan tjetër, sepse është jashtë mundësive të mia dhe aftësive të mia, dhe jashtë pretendimit që unë mund të kem për veten time.
Tare – Do ta shfrytëzonit influencën që keni tek kryeministri për ta bllokuar atë të shkonte diku?
Fevziu – Në asnjë rast dhe kryeministrit i kam insistuar disa herë, ka shumë kolegë të mitë, të cilët më kanë thënë dhe unë jua kam përcjellë kur kam bërë bisedat informale, kam insistuar, madje, aq sa mund të më dëgjojë, se nuk është se kryeministri dëgjon një njeri-tjetër, sidomos kryeministri Berisha, është një njeri që i merr vendimet vet, dhe kanë qenë kryesisht normale, dhe nuk kanë lidhje me të. Kjo është një zgjidhje e zotit Rama dhe shpresoj të marri një vendim që është sa më efikas për të, sepse ai nuk do të shohë çështjen e emisioneve televizive, ai do të shohë çështjen e tij politike. Fati e ka sjellë që ai i ka humbur të gjitha garat që ka marrë pjesë, mund të vazhdojë në të njëjtën mënyrë.
Tare – Presidenti Topi nuk ishte dje, nuk e ftuat?
Fevziu – Presidenti Topi nuk ka pasur një ftesë të konfirmuar, ka pasur një letër që i ka shkuar si gjithë të tjerët, por nuk ka pasur insistim. Në fakt, s’dua ta them, por unë nuk kam dashur që presidenti Topi të ishte dje në promovimin e librit.
Tare – Pse?
Fevziu – Çështje personale.
Tare – Nuk e keni simpati?
Fevziu – Ndonjë simpati të madhe për presidentin Topi nuk kam pasur kurrë. As në ditët që ka qenë në politikë. Ndonjë vlerësim për kapacitetin e tij politik po ashtu kurrë. I takon shtresës së njerëzve që thonë fjalë të përgjithshme pa thelb, por kjo është një çështje e tij personale.
Tare – Aty pashë shumë politikanë të ftuar atje, për të gjithë ata atje keni simpati?
Fevziu – Jo, jo, absolutisht, unë thash që shkoi një ftesë për zotin Topi, por unë personalisht nuk kisha dëshirë që të vinte. Natyrisht, midis atyre të ftuarve, unë kam ftuar politikanët për të qenë të pranishëm, por ka një gjë, ju patë shumë politikanë, por patë kryesisht politikanë, me të cilët unë kam dhe një raport miqësor. Mund të jenë dakord ose mos të jenë dakord, nuk pati politikanë për protokoll dhe këtu dua të sqaroj dhe ata politikanë që se kanë gjetur veten aty. Njerëzit e ftuar kanë qenë njerëz që në 15 vite unë kam ndër diçka, qoftë edhe një kafe, qoftë edhe një darkë pas emisionit, qoftë edhe një shkëmbim me të cilët shkëmbej telefonata dhe sms. Ka njerëz që mund të jenë të rëndësishëm politikisht, por nuk janë njerëz të afërt të mitë.
Tare – Kisha menduar shumë pyetje të tjera dhe midis tyre çfarë thuhet në ato darka dhe te gota e verës pas emisionit.
Fevziu – Ju duhet ta dini, sepse darka të ngjashme organizohen dhe pas emisionit tuaj, si shumë prej emisioneve që zhvillohet në Shqipëri, kështu që mekanizmin dhe teknologjinë e këtyre darkave e njihni më mirë se unë, kështu që s’ka ndonjë gjë kaq interesante për t’u thënë.
Tare – Kam dhe Nanon pyetje të fundit. U duk sikur patët një vëmendje të veçantë ta takonit dje me Berishën. A do ta aprovonit një kandidaturë të Nanos për president?
Fevziu – Unë kam pasur një vëmendje të veçantë dje që gjithë të ftuarit që unë i konsideroja që i kisha ftuar personalisht dhe me telefon të kishin një kombinim midis tyre. Përbën dhe një lloj interesi publik, nuk kam pasur ndonjë interes të madh të takoj Nanon me Berishën. Ka qenë raport miqësor. Unë kam me Nanon një raport që do t’u duheshin edhe 15 minuta të tjera që të flasim.
Tare – Shkurt, Nano president?
Fevziu – Absolutisht po. Do ta shprehja dhe me shkrim këtë gjë së shpejti. Po kjo është çështja ime personale.
