Richard Hodges, 24.03.2010
Eshtë viti 2013; dhe jam rikthyer sërisht në Butrint me gjysëm zemre.
Pse me gjysëm zemre? Sepse më kujtohet sa i bukur ishte Butrinti. Një vend me një shpirt që i kapërceu shekujt. Një vend magjik, aq i hijshëm sa siç ndodh vetëm me disa të fshehta të jashtëzakonshme, tërhiqte me magjinë e tij me dhjetëra mijëra turistë. Por jo më ! Kjo lavdi e vyer e Mesdheut është shkatërruar! Lakmia, e cila çoi së pari në pamjaftueshmërinë e investimeve ndërkohë që burimet dhe mundësitë e Parkut shkuan dëm nga administrimi i keq. Mjerisht, këto u pasuan më vonë nga ndërtimi i një rruge të re në 2010 dhe gjithë ndërtimet që vijuan në vitet 2011 dhe 2012. Cili qe rezultati? Tani në vitin 2013: Butrinti s’është më i përjetshëm, është thjesht mediokër dhe me shumë më pak turistë.
Për herë të parë e kam vizituar Butrintin më vitin 1993. Shqipëria ishte në krizë urie. Por shoqëruesit e mi shqiptarë, duke ngrënë mëngjes, më thanë me krenari se ajo do të ishte një nga ditët e mëdha të jetës sime. Ata kishin punuar në Butrint për një kohë të gjatë. Dhe pyesja veten në ishte kontrasti mes bukurisë që vinte nga pyjet e Butrintit dhe të tatëpjetës së trishtuar të Shqipërisë komuniste që i shtynte ata drejt një ekzagjerimi të tillë . I dëgjoja me një farë skepticizmi. Por kisha gabuar!
U gjenda para një peizazhi drithërues. Kurrë më parë nuk kisha përjetuar skena të tilla vezulluese, që nxisnin kuriozitetin tim prej arkeologu. Tani, njëzet vjet më vonë e kuptova që kam qenë joshur nga alkimia e hipnotizuese dhe, në shumë drejtime, të paprekshme e botëve që gjenden aty. Ky çast eklipsohej nga liqeni që shtrihej aty pari dhe kodrat përtej ndërsa kapërcenim gjith kujdes shtegun e hapur në konturët e kodrës dhe që pastaj, si me magji, kalonte mes ullishtave mbi tarracat e rrëpirta që binin drejt e në grykën e Ngushticës së Korfuzit.
Pas një fraksioni sekonde spektri i vështrimit tonë kaloi nga interieri Ballkanik tek Joni plot diell. Ky ishte Ksamili. Si far, ai në atë kohë kishte një grumbull godinash të larta e pa ndonjë vlerë dhe një hotel gjysmë i mbyllur – Shqiponja e Detit – ndërtuar mbi një breg të rrëpirtë përballë një gjiri të madhërishëm dhe me ishuj të gjelbër. Prisja të shihja turistët ndërkohë që heshturazi përshkonim zabelë me ullinj dhe agrume, por aty s’kish asgjë veç derrave që ushqeheshin plot kënaqësi. Pas pak pemët e ullirit të prera për dru zjarri ua kaluan në numër atyre të paprekurave.
I kanë prerë fshatarët, më tha i shqetësuar shoqëruesi im. Më pas bëmë një kthesë të fortë, një frenim nga ana e shoferit mu në kreshtën e një kodre ndërsa rruga filloi të zbriste tatëpjetë përgjatë Kanalit të Vivarit që shtrihej poshtë nesh. Pëpara nesh shtrihej i qetë Kanali, pjesërisht i mbuluar nga një tis mjegulle. Një kala vigjëlonte mbi njerin krah. M’u kujtua se prej këtej u turrën otomanët mes natës së kobshme për të zënë në befasi mbrojtësit venetikas të kësaj ane. Një roje venedikase ish korruptuar kohë
përpara, por shokët e tij i kishin rezistuar sulmit dhe kishin befasuar kolegun e tyre të pabesë.
Pas kështjellës shtrihet një fushë e kryqëzuar me diga dhe, më tej, kodrina që bashkohen tek një kodër në formë trekëndore – Kestrina e lashtë, që mendohet se është themeluar nga Kestrino, pasardhësi i bekuar i trojaneve të dëbuara, Andromaka dhe Helena – tamam përpara perdes së maleve. Skena ishte pa zë. Asgjë s’pipëtinte. Ajo zotëronte qetësinë e një lugine të humbur, çdo pjesë ndriste me një ngjyrim të artë ndërsa dielli shtyhej tutje, lart mbi vargmalet e larta. Pastaj një e papritur. Në një shpatull të rrëpirtë mbi Kanal, fill poshtë një kulle vrojtimi mesjetare, shfaqej pamja e kodrës së mbuluar me pyll të Buthrotum-it antik. Mizëria e zymtë e pemëve nuk mund të kish qenë më shumë e papritur në këtë peizazh drurësh të prerë e gjelbërimi të shkatërruar. Këtu, pra, ishte oazi, fshehur mes detit dhe maleve, që i ka dhënë prehje trojanit të dëbuar, Enea, gjatë udhëtimit të tij për në Romë.
Këtu, ndërsa ngadalësuam hapat për të ndaluar përpara portave të hekurta të qytetit të lashtë, e çova mendjen tek moria e librave që kisha shfletuar për qendrën e mirënjohur arkeologjike të Shqipërisë.
Duke vështruar me ngulm prej këtu, ndjeva një boshllëk turbullues. Dita vezullonte e të shtynte të ishe i lumtur pas një jave stuhish. Megjithatë, ky vend ish bllokuar në mënyrë kërcënuese mes botësh. Korfuzi dukej qartë në perëndim, plot begati. Në lindje, përtej pikës trekëndore të Kestrinë-s (Çuka e Aetoit – Mali i Shqiponjë-s), zemra e Epirit shtrihej në një errësirë virtuale. Fryma e vendit shpejt na pushtoi edhe ne. Shoqëruesi im nuk e kishte ekzagjeruar. Unë kurrë nuk do ta harroj bukurinë e këtij vendi. Këtu mirëkuptova thellësisht thënien e Hugh-it të Shën Viktorit:
Personi që gjen ëmbëlsi në vendin e vet është ende një fillestar i dhimbsur; ai të cilit çdo vend i duket si vendlindje është i fortë tashmë; por është i përkryer ai për të cilin e gjithë bota është si një vend i huaj. Shpirti i dhimbsur e ka përcaktuar dashurinë mbi një vend në botë, i forti e ka shtrirë dashurinë mbi të gjitha vendet, i përsosuri e ka shuar dashurinë e vet.
Ah! Butrinti i vitit 1993. Por kanë kaluar njëzet vjet që atëherë:
Tani, në vitin 2013, Butrinti e ka humbur shpirtin e vet? Parku Kombëtar i Butrintit u themelua në vitin 1999 qëllimisht për të mbrojtur këtë magji të madhërishme. Një takim ndërkombëtar pune organizuar në Sarandë, më 1998, me financim të Fondacionit Getty, që përfshiu arkeologë dhe administratorë nga Tirana, si dhe të dërguar të UNESCO-s, kishte arritur njëzëri në konkluzionin: Shpirti i pashoq i Butrintit duhet të mbrohet me çdo kusht. Me këtë deklarim zyrtar u krijua Parku Kombëtar i Butrintit. Rrugët e reja rreth parkut duheshin shmangur. Duheshin shmangur ndërtimet po ashtu. Inkurajimi i ringjalljes së Butrintit si një vend ku turistët mund të gjejnë një botë tjetër është qëllimi ynë i përbashkët. Përgjatë një dekade ai mbijetoi në këtë mënyrë. 75000 turistë në vit gjetën prehje të jashtëzakonshme me këtë vend të magjishëm. Deri sa lakmia u rrit.
Lakmia. Shtigjet për vizitorët e parkut që u ndërtuan në vitin 2005 tani janë braktisur. Urat e drunjta për këmbësorë janë zhdukur. Për më keq, tenda pyjore mbi rrënojat është shkatërruar e dëmtuar nga sëmundja e Vidhit Hollandez, kanë mbijetuar vetëm pemët e vogla të ullirit të mbjellura pranë pllakave kushtuar vizitorëve të shquar, dëshmi të modeleve e politikave lajkatare. Muzeu që përfundoi në 2005 me anë të donacioneve të mëdha financiare, nuk hapet rregullisht, dritat shpesh nuk funksionojnë dhe lagështira shkakton kalbëzimin e objekteve.
Por ka dhe më keq! Nxitur nga autobuzët e ngarkuar me turistë, që sjellin të ardhura ( rreth 300.000 euro në vit) të cilat gjejnë rrugën e vet nëpër xhepat e panumërt, autoritetet e Tiranës kanë hapur një rrugë të madhe e të shëmtuar përmes ullinjve që gjenden ndërmjet Ksamilit dhe Butrintit, duke zhdukur çdo magji. Gdhendur poshtë kodrës është një çarje akoma më e madhe, e denjë për një autostradë. Enea do të kishte vajtuar. Ali Pasha do të kishte mallkuar lakminë e këtyre administratorëve të pandjeshëm. Dhe, përpara vetë Butrintit, një parking i asfaltuar makinash sikur kemi të bëjmë me ndonjë supermarket të ri në periferi të Tiranës. Edhe më tej tezgat me vogëlsira pa shije të botës së tretë.
Ca më keq, në vitin 2012, ata kanë ndërtuar një urë të shëmtuar betoni mespërmes kanalit të Vivarit për të lejuar Bencat dhe BMV-të e mëdha të nxitojnë për te Kepi i Stillos dhe, aty ku më parë ka ekzistuar një vend unik e krenar ku natyra qëndronte e paprekur, ka tani vila ende të papërfunduara, sepse dikush nxitimthi harroi furnizimin me ujë të pijshëm… Vilat e pabanuara të klaneve të Tiranës. Lakmi; më shumë lakmi!
Kështu Butrinti i përjetshëm, i lavdishëm që nga koha e Eneas dhe Augustit, i është nënshtruar lakmisë së pakuptimtë të një qeverie që prostituoi një thesar të madh të klasit botëror që të përfitojnë një pakicë administratorësh. Ndërsa shkruaj këtë kartolinë në verën e vitit 2013 mundem vetëm të imagjinoj se sa i tmerrshëm do të jetë Butrinti në vitin 2023. Kur do të ishte tepër tepër vonë? Por kur mund të ishte ndaluar kjo marrëzi? Në mars të vitit 2010 kishte nevojë për një vizion që do të respektonte rëndësinë e Butrintit për Shqipërinë. Rruga në ndërtim e sipër për në Ksamil mund të ishte ndalur. Vizitorët e Butrintit mund të kishin parkuar në Ksamili duke i sjellë përfitim ekonomik edhe ketij fshati. Parku mund të kishte promovuar pamjen e bukur rreth Butrintit si edhe vetë këtë qendër të lashtë. Edhe në mars ose në fillim të prillit 2010, mund të ishte ndalur ky vandalizëm dhe të riparoheshin dëmet. Pas kësaj kohe do të ishte tepër vonë. Lakmia fitoi, Shqipëria dhe bota humbi.
