(Në kërkim të fëmijës së humbur – Ridvan Dibra. Onufri, 2010)
“Para disa vitesh, një i njohur i im – gjithashtu njohës i mirë i letërsisë – pasi do të lexonte një roman timin në dorëshkrim, do më bënte disa vërejtje “për mungesën e një mesazhi të qartë në vepër”. Ishte krejt normale që fill pas kësaj vërejtjeje, mua të më kujtohej historia e largët me balona dhe me telegram”. Tregimi “Balonat”.
Ky tekst i cituar më lart nga tregimi “Balonat” i librit “Në kërkim të fëmijës së humbur” nga autori Ridvan Dibra, është një prej shpjegimeve më të mira të mundshme për mungesën e një morali në këtë libër, mungesë të paparamenduar/shënuar me mesazhe gjuhësore.
Nëse boshti i rrëfimit të këtij libri, përvijimi i një ideje, përqendrimi i një morali, apo shtjellimi i një strukture, tej-shkuese e tërë materialit brenda tij mungon, kjo është, mendoj, për shkak të përkushtimit të autorit për të kapur ndodhjen e shenjës së këtij libri, fëmijërisë, të papërpunuar dhe të pangjyrosur në penelatën e ngjyrave, shënjimeve, ideve artistike; pa e “mveshun” me trajta të strukturuara artistikisht, për të dhënë të për-kryer (literalisht) një ide. Fëmijëria ndodh, është lëvizje nga vogëlsia në madhështi (si fizikisht dhe si mentalisht) pavarësisht invencionit “komunizëm të Republikës së Shqipërisë”, pavarësisht pamundësive, dhe pavarësisht ardhmërisë. Mendoj se këtu niset autori Ridvan Dibra, për ta dhënë të përkufizuar në vërtetësinë e asaj që ka ndodhur, fëmijërinë e tij.
Fëmijëria është zona ku filtrohen fenomenet, si ato shpirtërore dhe ato fizike, të jetës sonë. Aty krijohet mekanizmi i të përjetuarit të botës dhe të shtrirjes së jetës sonë. Kur ajo kalon nga e jashtmja në brendësi, përfundon, ne kemi brenda nesh këtë mekanizëm që na udhë-rrëfen nëpër të ndodhurat e asaj pjese të jetës që na ka mbetur. Kështu është i strukturuar dhe libri në fjalë i autorit Ridvan Dibra: në dy pjesë, ndodhia në fëmijëri dhe shpërfaqja e saj, tanimë e mekanizuar në aktualen e afërt. Ndoshta këtu shprehja mekanizëm do të mund të zëvendësohej, herë pas here, me zonë, që përmes shënjueshmërisë së gjërave që e penetrojnë arrin skulptimin shpirtëror (semiotik) të fenomenit, në përhershmëri, dhe mu në këtë shprehje pra, në përhershmëri, është e tërë magjia e këtij autori. Fëmijëria, e tij, nuk ka fund, përfundim, ajo vazhdimisht thellohet dhe ndritë “rritjen” e të madhit, aktualen.
Jung ishte ai që e kishte përkufizuar fëmijërinë si një mekanizëm shpirtëror, duke e quajtur – fëmi i brendshëm – dhe duke e marrë si shtresën më të thellë të psikës sonë. Njeriu pa të, sipas këtij psikanalisti, është i vdekur shpirtërisht, dhe pa komunikim me atë është i shkëputur nga jeta. Por Dibra nuk e ka këtë problem, ai në çdo kontakt, sidomos me të renë siç janë “porno sitet”, interneti ,e gjëra të tjera në aktualitet, ka dhe zonën filtruese të fenomenit, zonën dëftuese të fenomenit të cilin e provon. Fëmija brenda tij ngjallet në çdo moment të shndërrimit të botës, kalimit prej një gjendje në tjetër, prej një zbulimi në tjetër. Atëherë, cili është kërkimi i tij? Çka kërkon autori me këtë libër? Ndoshta është të krijuarit – zbuluarit, shtrirjes së një modeli, një strukture të fenomenit, për njeriun, për veten dhe për lexuesin. Dhe për të gjithë ata që harrohen në pushtetin e të madhit.
Dhe ndoshta nga këtu do të dilte më e mprehtë mungesa e qëllimtë e boshtit tej përshkues të të gjitha rrëfimeve brenda këtij libri, përkufizimi i një të vërtete si ka ndodhur e jo si e shpjegojmë, apo shpjegon autori.
Shpërfaqjet.
Dy zonat, ajo e aktuales së afërt që përmbyll secilin tregim në këtë libër, dhe ajo e fëmijërisë që është masa e librit, sikur ndeshen psiqikisht, si dy shtjella (dhe jo në kuptimin negativ) për të shtrirë përjetimin e autorit, narratorit, nëpër fenomenet e jetës. Dhe në ndeshjen e tyre arrihet shpërfaqja e njohjes. Ridi di të njoh të renë, atë që i ndodh, vetëm përmes zonës së fëmijërisë, që shpërfaqet si njëlloj mbrojtje dhe filtrimi i saj.
Nëse këto tregime lexohen logjikisht, përkundër thurjes së tyre që fillon nga fëmijëria në aktualen e afërt, ato në të vërtetë së pari iniciohen në aktuale dhe pastaj autori zhytet nëpër zonat shpirtërore apo më saktësisht kontekstet formësuese shpirtërore, për të zbuluar një të vërtetë. Dhe e vërteta nuk është një kuptim konkret, shpeshherë, është më shumë një përndritje çasti apo çastesh. Dhe aty, thellë, në të vërtetën e jetës ai ka tërë konstelacionin e të ndodhurit që zakonisht krijojnë apo mbajnë të arritshme të vërtetën.
Tregimet e “Në kërkim të fëmijërisë së humbur” fillojnë aty ku ka ndodhur shndërrimi i botës, kalimi nga një realitet në një më të ri, siç është ballafaqimi me internetin (si fenomen) p.sh., dhe kjo inicion tërë mekanizmin, i cili pastaj krijon zonën e shënjueshmërisë së përhershme, fëmijërinë. Tregimet për fëmijërinë janë si liqe, si shtjella shpirti, që ruajnë, apo thënë më saktësisht formësojnë të vërtetën për të pasur kuptim aktualja. Më 1993, autori ka takuar një regjisor francez, ashtu si e jep libri – dhe unë do ta marr atë si të vërtetë – dhe në atë takim – në ndeshjen e përvojës së kaluar me të renë – Shqipëria dhe bashkë me atë Ridvani i “Në kërkim të fëmijërisë së humbur”, ndoshta kurrë nuk kanë takuar një francez më herët. Dhe ajo që sjell takimi është një përvojë e re, dhe ajo që bën Ridi tanimë i rritur, është të përkujtoj e të nxjerrë esencën e fëmijërisë së tij. Në këtë rast ajo është drama e të lexuarit, të qenit i pushtuar nga magjia e letërsisë, që arrin të shpjegoj diçka edhe më të thellë se vetë ajo: diçka për të cilën 25 vjeçari francez dhe tërë gjenerata e mileniumit nuk e kanë: pasionin për të njohur botën përreth.
Nëse lexohet me kujdes, vërehet se autori zhytet me kujdesin më të madh në këto zona, duke dashur të ruaj tërë kujtimin në esencën e tij primare (primal, Ang) për të prodhuar kështu esencën shpirtërore e cila e mbanë atë si njeri. Të gjitha tregimet janë të zhvilluara ashtu që të duken si të treguara nga e para dhe pa pasur një plan, pa pasur një paramendim, pa pasur një moral. Autori përcjell ngjarjen në këto episode shpirtërore; kështu, duke ringjallur esencën shpirtërore, duke përkufizuar atë në një kontekst, ai krijon shënjuesin e pandashëm nga konteksti, që në ndeshjen e kalimit të realitetit prej atij fizik me atë shpirtëror (me ballafaqimin me të renë) prodhon ose shpërfaqet si e vërtetë e pamohueshme. Të zhytesh në këto thellësi, për autorin Ridvan Dibra është të krijuarit e një zone, shtrese që ruan të vërtetën.
Në tregimin në “Në bregun tjetër” autori ka takuar shokun e tij të pandashëm të tërë këtyre episodeve, Ilin, Ilirin, dhe ai kërkon nga autori kalimin edhe një herë të lumit Buna ashtu si janë, me Ridin tanimë që ka disa libra në shpinën e vet. Por autori e refuzon këtë, i dalë në bregun tjetër njëherë, me arsyetimin se “nuk kalohet dy herë i njëjti lum”. Këtu nuk ka tendencë, së paku me shkrim, për të asociuar në filozofinë e “të kaluarit” në bregun tjetër, por këputet rrëfimi mu aty kur përfundon e tërë ajo që ka ndodhur. Por nëse ndeshim titullin “në bregun tjetër” me mohimin e lart-cekur, ajo megjithatë krijon një kuptim, një të vërtetë që buron nga kjo zonë e krijuar mjeshtërisht nga rrëfimi i autorit për kalimin e Bunës në fëmijërinë e tij.
Në të vërtetë gjatë tregimit, ata të dy Ridi dhe Ili, dy personazhet e tregimit arrijnë ta kalojnë lumin të tmerruar nga frika e rrjetave përreth ishullit, “Dajlanit” siç e quajnë. Të gjitha janë shenja që thurin së bashku një tregim të përkryer me të shënjuarit e “rritjes”, dikush do të mund ta quante rritjes në Shqipërinë komuniste, dikush të rritjes në afërsi të një lumi të madh si Buna; në të vërtetë secili lexues do të mund ta quante në kuptimin e tij, dhe mu këtu qëndron forca e këtyre tregimeve, të lëna për t’u plotësuar nga përvoja apo këndvështrimi i lexuesit.
Ajo që bën autori në këto tregime është se krijon skeletin e një “rritjeje” universale, të së vërtetës mbarë-njerëzore me qëllim të mos kufizimit të tyre në tendenca të cekura më lart, si disidencë, revoltë apo neveri ndaj të kaluarës së vështirë. Ai nuk ia lejon vetes të kufizohet në një tendencë artistike, e tregon rrëfimin ashtu si ka ndodhur dhe e prodhon esencën e fëmijërisë si shënjues i përhershëm i zonës psikike (shpirtërore), dhe nga aty krijon pistën e lexuesit për të arritur fëmijërinë e vet. Apo, ndoshta, ky është një lexim tepër naiv?
“Lojna me akrepa” – fundosja në helmin personal.
Kur i tërë universi i Shqipërisë digjej më 1997, kur kishte përfunduar edhe fija e fundit e shpresës për një jetë normale, siç na tregon autori, ai ishte zhytur në shkrim, për ta injoruar këtë. Në tregimin “Lojna me akrepa”, Ridi zbulon, një herë në libër dhe pastaj në praktikë, aftësinë e akrepave për të shuar jetën e tyre në gjendje rreziku, më saktësisht për helmuar veten e tyre si shpëtim nga e pashmangshmja vdekje. Kështu bën shkrimtari Ridvan Dibra, kur Shqipëria ka kaluar të gjithë rrathët e realitetit dhe është fundosur në kaos gjithëpërfshirës: zhytet në helmin e vet. Por ai nuk ka vdekur siç bëjnë akrepat, ai ka vazhduar punën në një ritëm dhe arritje artistike kulmore të letërsisë shqipe. Dhe për më shumë, “helmi i tij” është prodhimi i historive që ruajnë dhe shtrijnë përvojën e të qenit shqiptar, edhe në këtë periudhë të kaosit siç ishte viti 1997.
Tregime të këtij libri ofrojnë dhe një perspektivë tjetër të leximit, atë të paralizës shpirtërore të kolektivit ku ai është rritur. Babai dhe nëna e tij, në njërin prej tregimeve, zgjohen për çdo ditë në orën gjashtë e gjysmë për të shkuar në punë, shkojnë edhe të shtunave; pastaj babai i Ridit gjithherë ditëve kur pranon pagën mbështjellë kokën e tij me duar, gjë që na tregon për vuajtjen e tij. Pastaj janë shokët e tij që vuajnë gjithashtu, nuk kanë as një top pesëdhjetë lekësh për të luajtur futboll. Por ajo që arrin deri në grotesk është të shndërruarit në problem kombëtar të të shkruarit me dorë të majtë nga Ridi në tregimin “Me dorën e majtë”. Është absurde e tërë ngjarja, trauma e Ridit dhe lufta aspak heroike e babait të tij. Dhe ajo nuk është heroike sepse nuk ka heroizëm në luftë ndaj absurdit, gjëja e parë që bën absurdi, dhe me këtë rast komunizmi në Shqipëri, është të rrënuarit e çfarëdo logjike përpos asaj të Kryetarit.
Gjithashtu, në këtë zonë të shpërfaqjes së komunizmit në absurditetin dhe groteskun e vet është edhe tregimi për kampin, “Në kamp”. Aty zgjidhen dhe shkojnë vetëm më të mirët dhe nën shërbimin e shtetit nënshtrohen përjetë. Por Ridi, duke qenë një fëmijë i mbrujtur nga përvoja e realitetit dhe jo nga idealizmat (gënjeshtrat) e sistemit, vuan tërë këtë proces.
Pastaj dhe në tregimin “Tri vjersha me nga tri strofa”, shfaqet fabrikimi i komunistëve: një nga vjershat e tij, megjithëse të zgjedhura fituese, një prej tyre është ndërruar, ka pësuar shndërrim në favor të sistemit.
Por ky lexim i këtyre tregimeve nuk është i plotë, ai kërkon dhe më shumë nga lexuesi, është një zonë më e thellë që shtjellëzohet: kur Ridi i tregon të atit të tij që është i tëri i “mbushur gjithandej me fije zdrukthi” , babai “më sheh prapë me dyshim e mosbesim dhe kur pres që, të paktën, të gëzohet e të lumturohet po aq sa unë, më bën pyetjen e përditshme:
“E ke vjel’ shportën e fiqve?”
apo nëna e tij kur e ka kuptuar se ai ka fituar në konkursin e gazetës, i thotë:
“Të keqen nana!”
“Vetëm kaq. Edhe puthjen e zakonshme, të cilën ma jep sa herë që kthehet nga puna. Asgjë më tepër:
As urime.
As përgëzime.
As lekë…”
Kjo doemos të fut më thellë në psikën e këtij personazhi, në vetminë e tij, në moskuptimin apo mosarritjen e tjetrit në të qenit “shkrimtar”. Njëra anë, është sigurisht e qartë se ka të bëjë me rrezikun e të qenit shkrimtar në Shqipërinë komuniste, por nuk është e plotë dhe nuk tregon të tërën, është edhe vetmia e të qenit “akrep”, kërkues i të vërtetës me aftësinë e të rrëfyerit, treguarit.
Andaj ai, autori, ka shumë kujdes kur qëmton masën e kujtimeve, për të kërkuar psikën (shpirtin) e tij, sepse e di që edhe tendenca më e vogël qoftë për motive artistike qoftë për motive humaniste, do të shndërronte tërë esencën e të vërtetës së tij, siç e njeh ai dhe siç do t’i shërbente më së miri lexuesit.
“Shenjat e mëkatit” – shenjat e zonës që e quajmë shpirt.
Duket sikur në këtë tregim, “Shenjat e mëkatit”, Ridvan Dibra zbulon krejt në mënyrë periferike njëlloj morali të librit të tij. Ai në kërkim të njohurisë së “re” teorike, në lexim të semiotistit të njohur Umberto Eco është i humbur dhe nuk kupton. Dhe krejt si shtjellë, shtresë zone të harruar i shfaqet fëmijëria, apo më saktësisht episodi, i dokumentuar në këtë libër, i mëkatimit, të qenit i zbuluar dhe fshehjes së tij. Është një tregim shumë “drejt” i treguar për të qenë vetëm një episod. Në llojin e këtyre tregimeve zakonisht hasim në kthesa dhe shpërthime dhe përhumbje psikologjike apo të psikologjizuara artistikisht, për të krijuar ndjenjën e mëkatit, për të vërtetësuar mëkatin.
Por autori i këtij tregimi, si në tregimet tjera të këtij libri, tregon drejt atë që ka ndodhur, dhe arritja në liqenin e eskavatorit është më e rëndësishme se çdo gjë tjetër. Autori mu këtu kërkon, mu këtu arrin edhe njëherë, dhe mu këtu krijon/zbulon atë esencën, zonën e fëmijërisë; duke arritur dhe duke notuar, dhe duke ndjerë brekët e lagura nga turpi për t’u larë lakuriq, arrin në gjendjen tej mëkatit, dhe kur them arrin mendoj nga perspektiva e Profesorit (që Ridvan Dibra është në realitet) me librin e Eco-s në duar. Tej mëkatit, aty ku buron esenca fëmijërore. Dhe ndoshta mu për këtë arsye është aq e lehtë për të “madhin” të kuptoj shenjat dhe anti shenjat.
Shikuar logjikisht, tërë tregimi është i ndërtuar mjeshtërisht, për të arritur në shenjën e mëkatit, mëkatit të ëmbël, mëkatit të arritjes tej kordonit prindëror, tej kordonit të paralizës komuniste, në madhështinë e vërtetë, atë të jetës së plotë. Dhe ndoshta prej këtu, nëse nuk është e tepërt, do të mund të shihej jeta dhe mëkati si dy kahe të kundërta, njëra duke ndaluar tjetrën, njëra duke kufizuar tjetrën; janë shenjat e ndërtimit të mëkatit që formësojnë një shenjë të re, jetën, dhe jeta, apo arritja e Ridit dhe shokut të tij, prapa shënjojnë fëmijërinë, fëmijën. Ujitja e luleve, vjelja e fikut, të shkruarit njëqind herë të fjalës atdhe, janë anti shenjat e jetës, fëmijës, dhe çdo fshehje e tij, me mjeshtërinë e mëkatuesit të një mëkati të ëmbël si fëmijëria, janë shenjat që e mundojnë Ridin e madh, që nuk mund t’i ndajë derisa është i fundosur në botën e të mëdhenjve.
Gjyshja e shpërbërë në esencë shpirtërore.
Ridi, tanimë i madh, i pa-fshehur në bëmat e fëmijërisë, ka një dilemë të madhe: të bëjë tregim për gjyshen apo jo. Por ajo nuk është e prekshme në kërkimin e tij, as edhe me ndihmën e një fotoje. Ajo është diku tej, e paarritshme. Gjatë tregimit, të fundit, atë për gjyshen, apo për mos prezencën artistike të gjyshes në këtë libër, kuptojmë se ajo ka vdekur në moshën shtatë vjeçare të Ridit.
NË jetën fëmijërore, apo edhe gjatë tërë jetës, gjërat si vdekja dhe të tjerat traumatike që lidhen me fundin e jetës, fshihen nga e prekshmja dhe kalojnë në zona të tjera të psikës sonë – tek të cilat nuk kemi qasje të vullnetshme: janë tepër traumatike për të mundur t’i arrijmë. Janë ato kujtimet e errësuara, që na tmerrojnë deri në harrim.
Por me gjithë dilemën e Ridit, ne e hasim prezencën e saj në të vetmen fjali që i kujtohet atij, në të vetmen esencë të mbetur të saj, dhe në kujtimet e babait. Ajo është jeta e kaluar, jo historikisht apo metaforikisht, por një perde që mbanë të gjallë botën ku jemi. Është hija e të bëmave të Ridit dhe Ilit, nën të cilën ata kanë shpërthyer tej shpirtërores në jetën e të madhit. Në të vërtetë, fytyra e padukshme, e paprekshme e gjyshes në memorien e Ridit, errësira që mbetet në mungesën e saj, krijon perden, kufirin e kësaj jete, të cilën Ridi e ka përjetuar në maksimum edhe në paralizën shpirtërore dhe fizike të komunizmit të Shqipërisë. Ajo rri si roje dhe kufi e tërë përvojës së tij fëmijërore për t’i dhënë mundësi shndërrimi në esencë të fëmijërisë së tij – tanimë kur ai është bërë i madh.
Dhe krejt në fund, çka në të vërtetë kemi lexuar në këtë libër?
Në kopertinë ky libër quhet roman, në faqen titullore ai quhet prozë, dhe në tërësinë e tij është i përbërë nga tregime krejtësisht të pavarura nga njëri tjetri. Nuk ka një përvijim linear kohor, nuk ka një fabul përvijuese të të gjitha tregimeve, dhe as nuk ka një ngjarje po ashtu përshkuese të gjitha këtyre. Për më shumë, kur personazhet përsëriten dhe kur vendet po ashtu përsëriten, autori merr mundin t’i përsëris shpjegimet krejtësisht në pavarësi nga të qenit përsëritje e tregimeve të mëhershme të këtyre fakteve.
Në anë tjetër, kemi personazhet e njëjta, kemi vendin e njëjtë, kemi edhe stinët e njëjta pranverë dhe verë, kemi dhe vendet e njëjta që në fushën asociative mbajnë lexuesin të vëmendshëm për tërë atë që ndodh si të qenit i udhërrëfyes nga një ngjarje e vetme me një përvijim fabulativ dhe me një përvijim kohor.
Autori, përpos që në këtë mënyrë thyen formësimet zhanërore dhe krijon një rrëfim tërësisht origjinal, gjithashtu provon t’i tregojë këto tregime si ri-përjetime të fëmijërisë së tij në mënyrë të pavarur nga ndonjë përvijim forme të tërë librit. Ai ri-zbulon dhe ri-krijon tërë këto episode fëmijërie për të përjetuar dhe për të ruajtur fëmijërinë e tij, dhe mjeshtërisht ruan vërtetësinë e tyre. Në të vërtetë, këto tregime më shumë ngjajnë në dokumentarizim të një arti, artit të të qenit fëmijë; për më shumë ka një thënie popullore ndërkombëtare që thotë “të qenit fëmijë është art në vete”.
Ridi, Ridvani, Ritvan Dibra, Ridvan Dibra-autori dhe shumë të tjerë, janë të gjithë pjesë e këtij tregimi fëmijërie. Janë shumë dhe janë të huajtur nga realiteti, për të marrë pjesë në këtë libër si personazhe dhe për të ngjallur dhe, më shumë, për të dokumentuar se është e mundshme:
të qenit fëmijë.
