DORIAN KOÇI – gazeta Shqip, 9 Korrik 2014
Nacionalizmi kulturor në marrëdhëniet greko-shqiptare dhe anasjelltas shfaqet dhe rishfaqet edhe në ndikimet që ka pasur në kuadër të ringjalljes së nacionalizmit në vitet ‘90 në rajon, interesimi për të shkuarën e largët të vendit të origjinës dhe një konfirmim i një afërsie etnike me shqiptarët nga popullsia shqipfolëse të njohur si arvanitase në Greqi. Sigurisht influenca e nacionalizmit etnik grek dhe një tradite bashkëjetese prej më se 170 vjetësh në shtetin kombëtar grek, ku elementi arvanitas kish hyrë në një proces asimilimi nuk mund të bëjë të mundur që këto demonstrime të jenë të një përmase të madhe, por gjithsesi nuk duhen konsideruar të papërfillshme pasi kanë ringjallur një çështje të harruar dhe që nën tendencat unifikuese të globalizmit kishte tendenca për t’u harruar.
Një nga veprimtarët më të rëndësishëm të ringjalljes kulturore arvanitase gjatë viteve 1980-2000 është studiuesi, avokati dhe publicisti Aristidh Kola, i cili në librin e vet “Arvanitët dhe prejardhja e grekëve”, i bëri jehonë sërish mitit pellazg të origjinës së përbashkët greko-shqiptare që nga lashtësia dhe ripohon me krenari se 90 nga 100 heronj të Kryengritjes janë arbër, por kjo jo vetëm që nuk përmendet nga historianët tanë, por bëhet përpjekje të fshihet ky fakt dhe nga ana tjetër të përdëllehet i gjithë populli arbëror. Nën procesin e vazhdueshëm të helenizmit të nxitur dhe nga shteti kombëtar grek, përpjekja e arvanitasve për të shkruar dialektin e tyre shqip u minimalizua deri sa në vitet ‘80 të shekullit XX kemi një rigjallërim të këtyre përpjekjeve me botimin e revistës “Besa”, ku në të 34 numrat e saj, përveçse artikujve shkencorë rreth kulturës arvanitase në greqisht, u botuan dhe artikuj në gjuhën shqipe, por me alfabetin grek. Që prej viteve 1980, ka pasur një krijim të shoqërive kulturore arvanitase dhe botimeve të një reviste e disa librave mbi kulturën arvanitase (megjithëse shumë pak të botuara në atë gjuhë).
Në disa zona, Ungjilli i Pashkëve lexohet në Arvanitika (Gerou, 1994a). Ndoshta ndërmarrja më domethënëse – për publikun e gjerë – është nxjerrja e CD – me një librushkë të bashkangjitur shpjegimi – Arvanitic Songs (FM Records, 1994) Në këto kushte ka qenë shumë e vështirë influencimi i një nacionalizmi kulturor me tendenca shqiptare nga ana tyre pasi zhvillimet politike në Shqipëri kanë qenë më të vonshme sesa në Greqi. Madje, në rastin e tyre, mund të flitet për ringjalljen e një teze të hershme dhe romantike të nacionalizmit etnik shqiptar, që i kërkonte rrënjët e veta në origjinën e përbashkët pellazgjike me popullsinë greke. Një sërë librash të shkruar nga elita e këtij komuniteti vital në Greqi si “Arvanitët dhe prejardhja e grekëve” e Aristidh Kolës apo “Arvanitasit-fiset e reja doriane të Helenizmit të ri” të Kosta Birit e shtjellojnë më tepër këtë tezë, duke e bërë dominante në ligjërimin e sotëm arvanit.
Mirëpo, brenda këtij ligjërimi historik e kulturor shpeshherë shtjellohen dhe nuanca krenarie për numrin e madh të udhëheqësve të Revolucionit Grek nga gjiri i kësaj popullsie, afërsia dhe ndihmesa e shqiptarëve në këtë Revolucion, si dhe përforcimi i disa karakteristikave të veçanta të popullsisë arvanitase si trimëria, besa e sakrifica për atdheun. Të gjitha këto tipare identitare kanë krijuar premisat për të pasur herë pas here shfaqje të një nacionalizmi të zbehtë kulturor, që u vu re nga përfaqësues të shquar të këtij komuniteti si Aristidh Kola, Taqi Mihas etj., gjatë ndërhyrjes së NATO-s në ish-Jugosllavi ku në emisione të ndryshme televizive dhe artikuj në gazetat më të mëdha greke mbrojtën çështjen shqiptare përkundrejt mendimit nacionalist grek që e denigronte, argumentuan se përse Greqia nuk duhet të ishte aleate me Serbinë, aleancë për të cilën qarqet nacionaliste greke bërtisnin se është e “shenjtë” si dhe pohuan afërsinë e tyre etnike shqiptare.
Zhvillimi i këtij nacionalizmi të zbehtë kulturor që ngjalli dhe acarim në qarqet nacionaliste greke, i përngjan tipit të zhvillimit të nacionalizmit që përqafohet nga një grup intelektualësh që tregojnë interes për gjuhën e popullit dhe folklorin, duke pohuar veçantinë dhe afërsinë me një komb tjetër fqinj, gjë që krijon premisa që dalëngadalë në të ardhmen dhe nën dritën e zhvillimeve të ndryshme politike në Ballkan mund të kalojë në hapa të tjerë më të rëndësishëm të identifikimit të popullsive në rajon. Modeli i Renanit i përzgjedhur nga elita greke për të formuar kombin grek shekullin e kaluar mund të shërbejë dhe anasjelltas ku grupe identitare mund të rigjejnë rrënjët e humbura.
Vepra e studiuesit Aristidh Kola është një thesar i paçmuar për plotësimin e Atlasit Gjuhësor të Shqipes që për fat të keq deri tani pasqyron vetëm të folurat arvanite të studiuara në vitet 30’ nga dijetari dhe gjuhëtari tjetër i shquar arvanit Petro Furiqi. Për më tepër, ajo është një grishje intelektuale rreth komb-formimit dhe modeleve kulturore të harruara, por gjithmonë ndjellëse për paqen në rajon ndaj duhet të zërë një vend të veçantë në kulturologjinë shqiptare.
