Çezar Kurti u lind në vitin 1935.
Ka kryer studimet në Institutin e Lartë Pedagogjik 4 vjeçar (Gjuhë dhe Letërsi Ruse) më 1957 dhe në vitin 1964 kreu Fakultetin Juridik të Universitetit të Tiranës.
Punoi si redaktor-përkthyes në Agjencine Telegrafike Shqiptare deri kur u emërua pedagog në Universitetin Shtetëror në Tiranë në vitin 1962.
Më 1973 u emërua shef i katedrës së gjuhës dhe letërsisë ruse.
Në vitin 1976 “për mungesë vigjilence dhe zbutje të luftës së klasave”, e larguan nga Universiteti dhe e dërguan me punë të detyruar në Minierën e Bakrit në Kurbnesh të Mirditës, ku punoi si punëtor nëntoke.
Në vitet 1981-1989 punoi si mësues në shkollën e Mesme të Maminasit në rrethin e Durrësit.
Nga viti 1976, kur botoi përkthimin e tregimeve të Gallsworthit “Shpëtimi i Forsajtit”, atij iu ndalua botimi për dhjetë vjet rresht.
Në vitin 1985 mundi të botonte përkthimin e veprës së Eskilit “Prometeu i Lidhur”, ndërsa në vitin 1989 redaktoi romanin e Tolstoit “Lufta dhe Paqja”.
Ka përkthyer dhe botuar në gjuhën shqipe disa vepra të letërsisë botërore, si “Ferri” të Dante Aligerit, “Kujtime nga Shtëpia e të Vdekurve” të Dostojevskit, “Toka e Njerëzve” të Antoin De Sent Exupery, “Zadigu ose Fati” të Volterit, “Sonete” dhe “Antoni dhe Kleopatra” të Shekspirit etj.
Çezar Kurti është autor i librave “Learn Alabanian – Mësoni Shqip” per lexuesit anglisht-dhe rusishtfoles dhe “Bashkëbisedues Shqip-Anglisht”.
Zoti Kurti është njohës i mirë i disa gjuhëve të huaja: anglisht, rusisht, frëngjisht, italisht.
Është i martuar me zonjën Adelina Gina dhe gëzojnë dy fëmijë intelektualë, një vajzë dhe një djalë.
Vajza e tyre ka mbaruar doktoraturen PHD për sociologji. Punon pedagoge në Fordham University në Nju Jork, ndërsa djali, vazhdon studimet master’s degree.
Jeton bashkë me familjen e tij në Nju Jork, Sh.B.A.
——————————–
Poezi nga Çezar Kurti
Nata njujorkeze
Në monitor nata njujorkeze me yje,
me yje – pikla në sfondin sterr të zi.
Dhe unë rri shoh si yjet bien mbi grataçiele
Duke lënë një bisht të ndritur pas.
Kështu pata parë qiellin me yje
nga maja e Kulmeve të Dervenit,
kur dilja natën nga turni i tretë.
Dhe isha i kënaqur që nuk i shihja
nga prapa telave me gjemba
apo nga vrima e vockël e qelisë.
Sa herë pata vendosur të mësoja
yjet dhe emrat e tyre në hartë,
sikur ta dija se kurrë s’do më shqitej nga pamja
qielli natësor me yje.
Dhe ja tani vështroj natën e Nju Jorkut
në ekranin e monitorit.
Dhe të afërmit e mi të dashur
ndodhen larg, larg,
përtej detrash, oqeanesh,
dhe unë nuk e di
në ç’drejtim t’i kërkoj,
sepse kurrë nuk mësova
të gjejë Arushën e Vogël
dhe as yllin polar,
dhe pse e dija që e kam mallkim
të kundroj yjet në natën sterr të zezë,
larg, shumë larg nga të dashurit e mi,
dhe tani edhe nga mëmëdheu im.
Ankth
Përse ky ankth më ka pushtuar
Dhe mendjen po ma pështjellon?
Një zor ndiej krejt të papërshkruar,
Që trup e shpirt m’i drithëron.
Nga botë e huaj i rrethuar
S’gjen qetësi ky shpirti im,
Veç hije rri duke kërkuar
Në dhe të huaj, në mërgim.
Ato që dua s’i shoh dot,
Ato që shoh nuk më gëzojnë,
Dhe endem unë nëpër botë
Me hijet tok që s’më lëshojnë.
Sa të vij tek ti
Jam ulur para monitorit,
në zgavellën e Bronxit.
Katërmbëdhjetë vjet shkuan
që kur i mbylle sytë përgjithnjë.
Dhe më le vetëm,
kur kisha aq nevojë për ty.
Dhe ike e dëshpëruar,
e plakur, e drobitur,
kur duhej të ishe e lumtur.
O zot, si më shtrëngon në zemër,
kur mendoj se u bëra shkaku
i pezmit tënd të pasosur.
Dhe kurrë s’më the një fjalë qortimi,
gjithnjë më dhe kurajo.
“Kurajo, mik!” më thoshe
kur shpresat i humbisja
dhe në heshtje psherëtija.
Dhe më tregoje përrallën e “Ofi” -t.
Dhe dilja për të kërkuar “Ofi”-n”
duke e ditur se “Ofi” yt
ish pa mbarim.
Pa mbarim
deri sa i mbylle sytë
atë ditë të ndezur prilli,
kur qielli dhe ajri
dukeshin si të flakaritur.
Dhe ti mbarove në krahët e mi,
më shikoje me sytë e zmadhuar
dhe s’më përgjigjeshe dot.
Dhe të thirra
e të thirra më kot
deri sa ngrive e tëra.
O zot i madh, sa të vij tek ti edhe unë.
Sa të vij dhe të shtrihem tek këmbët e tua
në harrim!
Zgavella moderne
Përsëri në zgavellë…
Përsëri në punë të detyruar…
Nuk kam më zhele,
s’më janë gjakosur duart nga lopata,
s’më dhëmbin as këmbët as krahët
nga shtytja e vagonit,
por i njëjti ajër i ndotur
në një zgavellë moderne.
Kurrizi më dhemb
i kërrusur gjithë ditën
përpara monitorit,
duke shtypur
tërë idiotësitë e botës.
Dhe kur dal nga zgavella,
nuk shoh më pyllin e gjelbërt,
nuk thith më ajrin e pastërt
të Kulmeve të Dervenit.
Endem midis thasëve të zinj
me garbixhin e ndotur të Bronxit.
Eci rrugës para vitrinave plot dritë,
para dyqaneve të mbushura plot,
me mllefin e vazhdueshëm
përse të jemi kaq të varfër,
dhe me frikën në zemër
se dikush më kall një thikë pas zverkut.
Kur dal nga zgavella,
thith ajrin e ndotur të Bronxit
dhe s’kam më shpresa të vagëta
si në Kulmet e Dervenit.
S’shoh asnjë dritë përpara
kur dal nga zgavella moderne
e Bronxit të New Yorkut.
Në endërr a kllapi…
Nuk di në jam
në ëndërr a kllapi,
Por veten shoh
të shtrirë gjatë e gjerë,
Zë trupi im
hapësirën pa kufi,
Ky trupi im
zë Shqipërinë e tërë.
Përsipër sorra,
korba më vërtiten,
Përqark plot hiena,
qenër angullijnë,
Si t’isha kërmë
ata nuk po më shqiten
Që të më shqyejnë,
të më përpijnë.
Si shqip, sllavisht,
greqisht a dreqërisht
Me korbat
qent’ e hienat ulurasin,
Pastaj mbi mua
turren qenërisht,
Nga kockat mishin shpejt
që të ma zhvasin.
S’duroj dot korbat
mishin kur ma grijnë,
As hienat
kur kockat m’i lëpijnë.
Lutje për Riçin
Të lutem, Zot, ndihmoje motrën time.
Të lutem, nënë, lutju Zotit
Që ta ndihmojë Riçin.
Është e sëmurë Riçi,
Është lodhur e po vuan.
Ndihmojeni, ju lutem,
Shpëtojeni, ju lutem.
Gjithë jetën ndihmoi të tjerët,
Gjithë jetën u cfilit për të tjerët.
Kurrë nuk u ankua,
Gjithnjë e urtë,
Kurajoze, vetëmohuese.
Ndihmojeni, ju lutem,
Shpëtojeni, ju lutem!
Ndodhem larg e s’mund t’i rri pranë
T’i japë zemër, t’i japë kurajo,
T’ia lehtësoj vuajtjet,
Të vuaj edhe unë bashkë me të,
T’i marr një pjesë të vuajtjeve.
O Zot, ndihmoje, o Zot,
Dhe ti, nënë, lutju Zotit ta ndihmojë!
Kurrizin unë i ktheva shpejt veriut
Kurrizin unë i ktheva
shpejt veriut.
Kam para diellin,
qiellin tok me det,
Kam Moln’ e Robit,
Malin e Njeriut,
Dhe prapa tij
një mall e një qytet.
Më vjen ndër mend
ai çast në vegjëli,
Kur prapa malit
krejt e xixëlluar
Një fashë ergjendi
bredh në kaltërsi
Dhe ik nga ne me vrap,
me t’iu afruar.
Më kot nga deti
unë e hedh vështrimin,
Më kot të mbushem pres
me kaltërsi,
E humbën det e qiell
krejt shkëlqimin,
Gëzim s’më japin
si në vegjëli.
Mbyll sytë me kurrizin
drejt veriut
Dhe xixat shoh
pas malit të Njeriut.
Çdo gjë e shoh…
Çdo gjë e shoh
siç është në t’vërtetë,
syhapur qark
kur rri duke vështruar,
më duket toka – tokë
dhe deti – det,
më duket bota
krejt e përcaktuar.
Dhe rri e shoh
si t’isha i nemitur,
çdo gjë që mua
qark më ka rrethuar!
Por kur mbyll sytë
si për të dremitur
çdo gjë më duket
krejt e pështjelluar.
Më ngjan se varet
toka përmbi det,
dhe deti ngjan
si t’ishte ngurtësuar,
çuditem, shtangem,
kur si t’ish vërtetë
mbi det shoh tokën
kokëposhtë kthyer.
Me sytë hapur
ndihem i nemitur,
Me sy të shqyer
rri duke dremitur.
Buçet e ulurin furneli
Buçet e ulurin furneli i thellë
Nga mija zëra kërcënues, të frikshëm,
Veç tym e mjegull pa pushim ai vjell,
Kandili vezullon krejt i përzishëm.
Nga gjumi zgjohem unë krejt papritur,
Vështrimin n’errësirë hedh më kot,
Oh, në skëterrë më kanë vërvitur,
Që kurrë i gjallë të mos dilkam dot.
Me flakn’e zemrës dritë e bëj errësirën,
Me flakn’e zemrës terrin unë e çaj,
Sa zemra zemrës sime shpesh i thirrën,
Që nga skëterra shpejt në dritë të dal!
* * *
Përkthime nga Çezar Kurti
William Shakespeare
“Sonete”
XXVIII
Si mund të ndiekam sërish gëzim,
Kur s’kam të drejtën as për të pushuar ?
Ngacmime ditën, natën plot trazim,
Si ditën natën ndihem i dërrmuar.
Dhe ditë e natë – armike aq të vjetra –
Shtrëngojnë duart për të më munduar,
Me punë njëra, me ankime tjetra,
Që larg prej teje rri i përmalluar.
I bëra qejfin ditës dhe i thashë:
Ti qiellin plot me re e hijeshon,
Të zezën natë pa e mburrur s’lashë:
Kur yjet zbehen, mbrëmjen ti praron.
Si dita, vuajtjet dita bën të gjata,
Si nata, dhembjet shton më shumë nata.
XXX
Kur para gjyqit të mendimit heshtur
Kujtimet ndjell të kohës që ka shkuar,
E shoh si humbjet shtohen pa u reshtur,
Dhe qaj me lot që s’paskan të pushuar.
Përloten sytë e mi nga dëshpërimi
Për shokë e miq që vdekja fsheh në varr,
Për dashurinë e humbur nga trishtimi
Po tretem unë e mbeta duke qarë.
Vajtoj me dhembje dhembjet e dikurshme,
Nis me rënkime duke numëruar
Një varg të gjatë humbjesh të pashlyeshme,
Që prapë i qaj dhe pse i kam vajtuar.
Por kur mendoj për ty, o mike e dashur,
Më ngjan se humbje kurrë s’paskam pasur.
XXXII
Po mbete gjallë deri atëherë,
Kur vdekj’ e ashpër hi më bën e pluhur
E fati i ringjall edhe një herë
Ca vargje që t’i la një mik i humbur,
Dhe vargjet krahason me poezinë,
Që shkruan rinia ku e ku më mirë,
Të miat duaji për dashurinë,
Rinisë çmoji rimën e arrirë.
Më ngushëllo, e dashur, me mendimin:
“Me kohën muzë e mikut t’ishte rritur,
Më ngrohtë do ma bënte përkushtimin
Dhe majat më të larta kish arritur.
Ai vdiq. Dhe pse këndon më mirë rinia,
Ajo ka stil, tek ai zjen dashuria!”
XXXIV
Pse më premtove ditë kaq të bukur,
Më bëre që të dilja veshur lehtë,
Kur një stuhi me shi më zuri rrugës,
Shkëlqimin tënd me terr mbuluan retë.
S’mjafton që retë prapë i shpërtheve
Për të më tharë trupin e fytyrën.
S’e quajmë të mirë mjekun neve,
Kur plagën ai shëron, por jo mynxyrën.
As turpi yt s’e zhduk trishtimin tim,
Dhe pse pendohe, prapë i humbur jam.
S’i sjell keqardhja e fyesit lehtësim
Atij që fyerjet si një kryq i mban.
Por loti yt si perlë dashurie
Ma zhduk çdo gjurmë a vepër ligësie.
XLIII
Shikoj më mirë kur puliten sytë,
Që gjëra të pakëndshme shohin ditën,
Kur fle, në ëndërr del vegimi yt
Dhe terri i natës kthehet bëhet dritë.
Kjo hija jote që dhe terrin ndrit
Ç’tabllo të bukur do të kish krijuar
Një ditë të kthjellët me më shumë dritë,
Kaq fort kur ndrit për syrin e verbuar.
Ah, si do t’i uroja unë sytë,
Po të të shihnin ditën plot me dritë,
Kur dhe në errësirë imazhi yt
Prej syve as në gjumë nuk m’u shqit !
Si nata, dita nxin kur s’të shikoj,
Zbardh natën dita kur të ëndërroj !
XLIV
Sikur ky kurmi im të ish mendim,
S’kish largësi që të më priste rrugën,
Mes hapësirës si një vetëtimë
Drejt teje do ta kisha çarë udhën.
S’prish punë dhe sikur të jem aherë
Larg teje, dhe në fund të botës qoftë,
Kapton mendimi tokë e det si erë
Dhe vjen tek ti posa më shkrep në kokë.
Më vret mendimi që nuk jam mendim
Dhe nuk vij dot atje ku ti ke shkuar,
Ç’të sjellë koha pres me pikëllim,
Sepse me ujë e baltë jam gatuar.
Por uji e balta lotë më dërgojnë,
Të dy me brengë shpirtin ma helmojnë.
XLVIII
Me sa kujdes, kur udhën pata marrë,
Me kyç çikrrimat unë i pata mbyllur,
T’i prekë s’desha as një gënjeshtar
Ca sende krejt pa vlerë që kisha kyçur.
Por ti, që perlat kthen në send pa vlerë,
Që ngushullim më je dhe brengë e mall,
Që të kam shpirt e në kujdes përherë,
Për çdo kusar je pre në rrugë të madhe.
Ty nuk të mbylla në asnjë sëndyk,
Të lash atje ku s’je, por je përherë,
Të lash në kraharorin tim pa kyç,
Ku po të duash, hyn e del sa herë.
Se dhe aty të vjedhin kam ca frikë,
Gurin e çmuar e vjedh dhe një fisnik.
L
Sa rëndë e kam që rrugën ta vazhdoj,
Kur mesi aq i lodhshëm u përshkua.
Me veten time flas edhe mendoj:
“Sa udhë u bë, aq zemra t’u largua”.
E lodhur nga mjerimi që rëndon,
Kjo kafshë që më bart po ec javash,
Se me instinkt djallushka e kupton
S’ka qejf kalorësi nga ti ta ndash.
Mamuzet-gjak i ngulen në lëkurë,
Por kafsha hapin kurrë s’e nxiton,
Një hingëllimë nxjerr nga kjo munxyrë,
Që më fort se mamuzet po më shpon.
Ky kalë më kujton me hingëllimin:
Pas gazin lashë e para kam hidhërimin.
LI
Ja fal vonesën, pra, të shkretës kafshë
Që teje mengadalë më largoi:
Kur ik nga ti, pse mos të ec javash ?
Kur kthehem vetëm duhet të nxitoj.
Aherë kafshën si do mos e shaj,
Dhe vrapi do më duket i ngadaltë !
I hipi erës, e shpuroj pastaj,
Mbi flatra hipur kush mund të ma dalë ?
Kur rend dëshira, lindur dashurie,
M’i shpejti kalë s’mundet t’ia kalojë,
Dëshira hingëllin prej krenarie,
Dhe, ja, gërdallën prapë e shfajësoj :
“Nga ti kur iki, le të ecë ngadalë,
Tek ti kur vij, nevojë s’kam për kalë”.
LV
Mermeri i përmendoreve mbretërore
Dot nuk jeton sa vargu i fuqishëm,
Në varg do të shkëlqesh më madhështore
Se në një gur që Koha shemb furishëm.
Kur luftërat shtatoret do t’përmbysin,
Përleshjet kur s’do t’lënë gur mbi gur,
As shpatë e zjarr i Marsit ty s’të zhdukin,
Përjetë rron në vargun që po thur !
As vdekja, as harresa s’të cënojnë,
Kujtimi yt do mbetet i pashuar
Në sytë e brezave që do t’jetojnë
Gjer ditën e Gjyqit Madh sa pa filluar.
Gjer ditn’ e Gjyqit Madh, kur të të zgjojnë,
Ti rron në këngë e sy që dashurojnë.
LX
I sulen bregut plot me gurë valët,
Minutat tona në një fund shpejtojnë,
Ndërrojnë vend të prasmet me të parat
Dhe tok përpara me mundim nxitojnë.
I porsalinduri sa del në dritë
Drejt pjekurisë çapat i nxiton,
Me errësirën luftë bën përditë,
Me Kohën-mëmë që e shkatërron.
Se Koha shumë shpejt e çart të ritë,
Ballin e bukur e shëmton, e rrudh,
As më e bukura ndër bukuritë
Nga kosë e Kohës nuk shpëtoka kurrë.
Përballë Kohës vargjet do qëndrojnë
Dhe për inat lavdi do të këndojnë.
LXIV
Kur dorë e Kohës shoh si e shëmton
Çdo gjë të bukur pa asnjë mëshirë,
Të lartat kulla shesh si i rrafshon,
Të shndritshmin bakër kthen në errësirë;
Kur Oqeanin shoh të zemëruar
Tek mbretërinë e Tokës zhvat përditë,
O Tokën, humbjet për të plotësuar,
Sa herë Detit tokën i grabit;
Kur stinët shoh përherë si ndërrohen
Apo një shtet që s’ka asnjë shpëtim,
Këto që shoh më bëjnë të mendohem:
Do marrë Koha dhe gëzimin tim !
Si vdekja ky mendim i zi më duket
Dhe për thesarin qan ky shpirt e lutet !
LXVI
I lodhur vdekjen lus, s’duroj më dot
Kur shoh në lypës dinjitetin kthyer,
Dhe laron me të mira mbushur plot,
Dhe pabesisht mirëbesimin thyer,
Dhe ndern’e lartë keqas poshtëruar,
Dhe të përkryerën me qëllim përbuzur,
Dhe vashën virgjër egërsisht çnderuar,
Dhe forcën nga i dobëti përulur,
Dhe marrëzi të çiltrën emërtuar,
Dhe nga gënjeshtra të vërtetën tallur,
Dhe artin nga pushteti të pranguar,
Dhe marrëzinë urtësi të shpallur.
Të gjitha më mërzitën, dua të iki,
Por më vjen keq mos vetëm mbetet shpirti.
LXXX
Sa ndruhem kur për ty nis për të shkruar!
Një më i mirë shkruan për hirin tënd
Dhe, me lëvdata duke të lartuar,
Ma lidh ai gjuhën sa të sjell ndër mend.
Por vlera jote ngjan si oqeani,
Që mban tok me anijen barkn’e vogël,
Çan dallgët barka ime si luani,
Paçka se mund të duket sa një gogël.
Me pakëz ndihmë më mbaje ti mbi valë,
Kur ujërat tua anijë e tij përshkon,
Por kush për barkën vritka mendjen vallë,
Kur detin një anijë e zbukuron ?
Po qe se ai lundron e mbytem unë,
Do thonë nga dashuria ra në fund.
XCI
Krenohen ca se janë nga derë e parë,
Për pasuri a forcë plot të tjerë,
Për kuaj ca, fajkoj apo zagarë,
Disa për rrobat aq pa shije prerë.
I ka secili qejfet krejt të ndryshme,
Por vetëm një më shumë i jep gëzim,
Për mua janë ato të papranueshme,
Asnjë nuk më kënaq sa qejfi im.
Kur ti më do, nuk pyes për derë të parë,
Për pasuri a rroba bukur prerë,
As për fajkoj, për kuaj a zagarë,
Kur të kam ty, tërë botën kam aherë.
Trishtohem kur mendoj se mos ma merr
E mbetem krejt i varfër dhe i mjerë !
CXXVII
E bukur s’quhej ngjyrë e zezë dikur,
Edhe kur ish, të bukur nuk e çmuan,
E zeza ka tani dhe hir, dhe nur,
Gjersa me turp të bukurën mbuluan.
Qëkur çdokush si do ndryshon Natyrën
Dhe fsheh me ngjyra fallso çdo shëmtim,
Të bukurës ia ndotën krejt fytyrën,
Ajo u nxi e humbi çdo nderim.
E dashura ime dhe flokët edhe sytë
Prandaj i ka të zinj e të vajtuar,
Ata sikur po mbajnë zi të dy
Për bukurinë keqas poshtëruar.
Asaj kaq shumë i shkon ky petk i zi,
Sa thua tjetër s’ka më bukuri.
CXXVIII
Sa herë ti, që je muzika ime,
Me gishtat tu mbi drurin e bekuar
Muzikë luan dhe plot drithërime
I shkrin aq ëmbël tingujt e kulluar,
Ia kam zili kërcimit të çdo tasti,
Që hidhet lart të t’puthi dorën pak,
Të shkretat buzë, që u ikën rasti,
Nga trimëri’ e tyre skuqen flakë.
Sa shumë të preken buzët dëshërojnë,
Të nd’rrojnë vend me tastet kërcimtare,
Aq butë gishtat nëpër to kalojnë,
Sa druri s’duket më i vdekur fare.
Ti falua gishtat tasteve të lumtur
Dhe mua buzët falmi për t’i puthur.
CXXX
S’i ndrisin sytë të dashurës si dielli,
M’i kuq se buzë e saj është çdo koral,
Ka flok të zi spërdredhur porsi teli,
Dhe gjinjët-grurë s’janë borë e bardhë.
Kam parë trëndafil të kuq, të bardhë,
Me trëndafilin nuk ka ngjashmëri,
Parfumi të kënaq me ern’ e rrallë,
Kurse e dashura era vjen njeri.
Kam qejf që ta dëgjoj ajo si flet,
Dhe pse muzika është më e ëmbël,
Nuk di një perëndeshë si baret,
Në dhe e dashura vë dy këmbët.
Dhe prapë, për qiell, e dashura më pëlqen,
Më pak të stisur se ajo nuk gjen.
CXXXII
I dua sytë e zinj plot pikëllim
Që keq u vjen për mikun e harruar,
Tregon kjo zi me sa trishtim
I shohin vuajtjet që më ke shkaktuar.
S’i shkon shkëlqimi i diellit mëngjezor
Të zbehtës Lindje herët në agim,
S’ua shton as ylli i plotë mbrëmësor
Shkëlqimin qiejve në Perëndim.
Sa bukurinë ta shton ky sy i zi !
Oh! zemra jote më do kishte hir,
Sikur si sytë ajo të mbante zi
Edhe të kish për mua pak mëshirë.
Do të betohesha unë atëherë
Se bukuria qënka e zezë sterr !
CXXXVIII
Kur be më bën se thotë të vërtetën,
Sikur besoj, paçka se më gënjen,
Mos më kujton kaq të pazot për veten,
Një buzëqumësht që nuk njeh hiletë ?
Më kot mendoj se më kujton të ri,
Tani për mua vapa shkoi me gushtin,
Që më gënjen dhe vetë ajo e di,
Dhe me gënjeshtra njëri tjetrin mbushim.
Po pse s’më thotë ajo se më gënjen ?
Po pse s’i them as unë se jam plak ?
Besnike të më duket i pëlqen,
Të jem i vjetër s’më pëlqen aspak.
Ja pra si e gënjej dhe më gënjen,
Gënjeshtra që të dyve na pëlqen.
CXLI
Për besë, nuk të duan sytë e mi,
Që vese shohin tek personi yt,
Veç zemra ra me ty në dashuri
Dhe s’pyet për ato që shohin sytë.
Me fjalë veshët s’m’i ke mrekulluar,
Nga prekja dora s’ndjen kënaqësi,
As shija me nuhatjen si të ftuar
Qejf s’kanë të të vijnë në gosti.
Të pesë shqisat dhe as mendja ime
S’ia kthejnë mendjen zemrës së marrosur,
Si skllave ty ajo të bën nderime
Dhe më ka bërë si të handakosur.
Prej saj s’fitoj asgjë veçse mjerim,
Me dhëmbje ma shpërblen mëkatin tim.
CXLIII
Porsi amvisa që, kur do të kapë
Ndonjë nga zogat gardhin tek kapton,
Lëshon përdhe fëminë e shkon me vrap
Të ndjekë zogën që po fluturon,
Ndërsa nis e bërtet me lot e vaj
Kërthiri i gjorë e turret të arrijë
Atë që s’sheh veç zogën para saj
Dhe foshnjën lë të qajë e të ulurijë,
Ashtu po rend ti pas atij që ik,
Dhe unë, foshnja jote, pas të vi.
Por po e kape, ec tek unë vrik,
Si nënë më qafo me dhemshuri.
Po erdhe prapë të më qetësosh,
Do lutem Uillin tënd ta rifitosh.
CXLVIII
Ç’m’i zu, të mjerit, sytë dashuria,
Me të vërtetën s’po ujdis vështrimi :
Ku paskan shkuar vallë mendt’ e mia
Që të vërtetën s’shquajnë nga mashtrimi ?
E bukur në i duket syrit tim,
Pse bota si të bukur s’e vështron ?
Të paktën ta pranonte shpirti im:
Nga dashuria syri po gabon.
Si mund ta shohin sytë të vërtetën,
Kur dashuria me lot i ka mbuluar ?
Shpesh herë nuk shikon as dielli vetë
Nga reja qielli për pa u pastruar.
Dinakja dashuri më ka verbuar,
Të metat sytë për të mos dalluar.
CLII
E di dhe ti që ta kam shkelur besën,
Por edhe ti dy herë ke tradhtuar:
Për mua shkele në fillim martesën,
Pastaj një tjetër duke dashuruar.
Pse të qërtokam për tradhtitë e tua,
Kur njëzet herë unë kam tradhtuar ?
Të shaj sepse të ndahem teje dua,
Në nderin tënd më duke mos besuar.
Të jam betuar se ke mirësi,
Se je e dashur, je e drejtë, e besës,
Që të shkëlqesh, verbova sytë e mi
Dhe i ndërseve kundër së vërtetës.
Për bukurinë tënde u betova ,
Dhe me gënjeshtra veten e mbulova.
CLIV
Kur Zoti i dashurisë ra të flinte,
Pishtarin zemërndezës vuri pranë,
Por, nimfat, që të qeta flaka s’linte,
Iu qasën, kur në gjumë atë e panë.
M’e bukura pishtarin pati marrë
Që mija zemra njerëzish kishte ngrohur,
Ky gjeneral dëshirash plot me zjarr
Nga një e virgjër shpejt qe çarmatosur.
Në ujë nimfat shpejt pishtarin shuan,
Përroin ngrohu zjarri i dashurisë.
Nga dashuria plot këtu shpëtuan.
U futa mos shpëtoja prej lubisë.
Nga zemra ime ujët shpejt u vak,
Nga ujët zemra nuk u ftoh aspak.
Volter
“Zadigu ose Fati”
Polemikat dhe audienca tek mbreti
Kështu, pra, Zadigu tregonte çdo ditë shkathtësinë e mendjes dhe mirësinë e shpirtit të tij. Të gjithë e admironin, si rrjedhim të gjithë e donin. Ai konsiderohej si më i lumturi midis njerëzve, e gjithë mbretëria e mbante në gojë emrin e tij, të gjitha gratë i kishin sytë tek ai, të gjithë qytetarët mburrnin drejtësinë e tij, dijetarët e shikonin si orakullin e tyre, priftërinjtë thoshnin vetë se ai dinte më shumë se arkimagu plak Jebor. Askush nuk mendonte ta hidhte përsëri në gjyq për grifonët. Të gjithë besonin vetëm atë që ngjante e besueshme.
Në Babilon ekzistonte një grindje e madhe, që kishte filluar pesëmbëdhjetë shekuj më parë dhe e kishte ndarë mbretërinë në dy sekte kundërshtare. Njëri sekt pretendonte se në tempullin e Mitrës2 duhet hyrë vetëm me këmbën e majtë, sekti tjetër e quante mëkat një gjë të tillë dhe futej në tempull vetëm me këmbën e djathtë. Të gjithë prisnin me padurim ditën e festës së madhe të Zjarrit të Shenjtë për të mësuar se cilin sekt do të favorizonte Zadigu. I gjithë universi i kishte ngulur sytë tek dy këmbët e tij dhe i gjithë qyteti ishte i shqetësuar dhe në pritmëri.
Zadigu hyri në tempull duke kërcyer me të dy këmbët e bashkuara dhe provoi pastaj me një fjalim kuptimplotë se zoti i qiellit dhe i tokës, që nuk i mban hatërin askujt, nuk i jep më shumë rëndësi këmbës së majtë se këmbës së djathtë. Ziliqari dhe e shoqja e tij pretendonin se në fjalimin e Zadigut nuk kishte patur mjaft figura retorike, se ai nuk kishte bërë që të kërcenin malet dhe kodrat. Ai është i thatë dhe nuk ka mprehtësi, thonin ata. Tek ai nuk sheh as detin duke shterrur, as yjet duke rënë, as qiellin duke u tretur si qiriri, ai nuk ka stilin e bukur oriental. Por Zadigu kënaqej që kishte stilin e arsyes. Të gjithë njerëzit ishin me të, jo pse ishte në rrugë të mbarë, jo pse ishte i arsyeshëm, jo pse ishte i dashur, por sepse ishte kryevezir.
Zadigu i dha fund me sukses edhe procesit të madh midis magëve të bardhë dhe magëve të zinjë. Të bardhët thonin se ishte mëkat të ktheheshe në kohën që luteshe nga jugëlindja, ndërsa të zinjtë thonin se zoti i kishte tmerr lutjet e njerëzve që ktheheshin nga veriperëndimi. Zadigu urdhëroi që njerëzit të ktheheshin nga t’u donte qejfi.
Ai gjeti gjithashtu mënyrën më të përshtatshme për t’i zgjidhur që në mëngjes si punët e veçanta, ashtu dhe punët e përgjithshme. Pjesën tjetër të ditës ai merrej me zbukurimin e Babilonit. Kishte dhënë urdhër që në mbrëmje të shfaqeshin tragjedi, që i bënin njerëzit për të qarë, dhe komedi, që i bënin njerëzit për të qeshur. Një gjë e tillë kishte kohë që kishte dalë nga moda, por ai e përtëriu, pasi ishte një njeri me shije. Ai nuk pretendonte se dinte më shumë se artistët, i shpërblente këta me dhurata dhe bamirësira dhe nuk ishte aspak xheloz për talentin e tyre. Në mbrëmje ai merrej shumë me zbavitjen e mbretit, por më shumë akoma – të mbretëreshës. Mbreti i thoshte: “Ministri i madh!”, mbretëresha i thoshte: “Ministri i dashur!” dhe që të dy shtonin: “do të kishte qenë një dëm i madh sikur ta kishin varur”.
Kurrë ndonjëherë një njeri në këtë post nuk kish qenë i detyruar të presë kaq shumë zonja. Pjesa më e madhe vinin për të folur për punë që nuk ekzistonin, pasi në të vërtetë vinin vetëm e vetëm për të pasur punë me të. Gruaja e Ziliqarit kishte ardhur ndër të parat. Ajo i ishte betuar për Mitrën, Zend-Vestën dhe zjarrin e shenjtë se e kishte përbuzur sjelljen e të shoqit. Ajo i kishte thënë se i shoqi ishte xheloz dhe brutal. Madje ajo i kishte thënë se perënditë ishin duke e dënuar të shoqin, pasi i kishin refuzuar efektet e vyera të zjarrit të shenjtë, e vetmja gjë që e bën një burrë të ngjashëm me të pavdekshmit. Ajo e kishte përfunduar rrëfimin duke lënë që t’i binte zharetieri. Zadigu e kishte ngritur me mirësjelljen e zakonshme, por pa rënë në gjunjë para zonjës. Ky gabim i vogël, po qe se nuk pati qenë i vetmi gabim që pati bërë, u bë pastaj shkak i fatkeqësive më të tmerrshme. Zadigu as që e vrau mendjen për këtë, por ama gruaja e ziliqarit përkundrazi.
Çdo ditë vinin plot gra. Analet e fshehta të Babilonit thonë se ai mëkatoi një herë. Por duhet thënë edhe një gjë: ai kishte vërejtur i çuditur se në krahët e gruas nuk ndjente asnjë kënaqësi dhe e puthte dashnoren mjaft i hutuar. Kjo grua, të cilës ai pa e kuptuar as vetë i kishte treguar shenja simpatie, ishte një nga damat që shërbenin tek mbretëresha. Babilonasja e këndshme për të ngushëlluar veten mendonte: “Me siguri këtij njeriu i vlon koka nga punët, përderisa mendon për to edhe kur bën dashuri”. Në një nga ato çaste, kur disa nuk thonë asnjë fjalë, kurse të tjerë shqiptojnë vetëm fjalë të shenjta për ta, Zadigu papritmas thirri: “Mbretëreshë!”. Babilonasja kujtoi se ai më në fund kishte ardhur në vete dhe në një çast të kendshëm i kishte thënë: “Mbretëresha ime!”.
Por Zadigu, që ishte gjthnjë tepër i hutuar, shqiptoi emrin e Astartës. Dama, që në këto rrethana të lumtura e shpjegonte çdo gjë në favorin e saj, kujtoi se ai donte të thoshte: “Ju jeni më e bukur se mbretëresha Astartë”. Ajo doli nga saraji i Zadigut me dhurata shumë të bukura. Pastaj shkoi t’ia tregonte këtë aventurë të shoqes së Ziliqarit, që e kishte mikeshën e saj intime. Kjo e fundit u prek shumë në sedër që Zadigu kishte preferuar jo atë, por dikë tjetër. “Kurse mua as nuk denjoi të ma lidhte këtë zharetiere, që s’dua ta mbajë më në trup”, – tha e shoqja e Ziliqarit. “Aha, – i tha fatlumja të shoqes së Ziliqarit, – ju mbakeni zharetiere krejt të njëllojta me ato të mbretëreshës. Me sa duket i porositkeni tek i njëjti dyqan?”. Gruaja e Ziliqarit nuk u përgjigj, ra në mendime të thella dhe vajti tek i shoqi për t’u këshilluar.
Ndërkaq, Zadigu e kishte kuptuar se në kohën e pritjeve ishte gjithnjë i hutuar. E mendoi këtë gjë, por nuk dinte të gjente shkakun. Sidoqoftë, ky ishte mundimi i vetëm që kishte.
Një natë pa një ëndërr: iu bë sikur ishte shtrirë mbi barë të thatë, nën të cilin kishte plot gjëmba që nuk e linin të bënte rehat. Pastaj iu bë sikur u shtri në një shtrat të butë me trëndafila, prej nga doli një gjarpër që e pickoi mu në zemër me thimthin e tij të mprehtë dhe të helmatisur.
– Ajme! – tha ai me vete. – Prej kohësh po rri shtrirë mbi këtë barë të thatë plot gjemba. tani jam shtrirë mbi një shtrat trëndafilash, por kush do të jetë vallë gjarpëri?”.
______________________________
1. Emër i shkurtuar për Zend- Avestën, që përmban njëqind këshilla, të cilat konsiderohen si portat për t’u futur në mbretërinë e qiellit (prej këtej emri Sad-der, që do të thotë Njëqind portat).
2. Perëndia e dritës hyjnore në besimin e vjetër persian.
* * *
Anton Pavlloviç Çehov
“STEPA”
Fragment
VII
Edhe natën tjetër qerrtarët bënë pushim dhe zien supë. Kësaj rrradhe që në fillim ndihej në çdo gjë një trishtim i papërcaktuar. Ishte zagushi. Të gjithë pinin shumë ujë, por nuk mund ta shuanin etjen. Hëna që doli ishte shumë e bakërt dhe e vrenjtur, sikur të ishte e sëmurë, edhe yjet ishin mvrejtur, muzgu ishte më i dendur, horizonti më i turbullt. Natyra sikur parandjente diçka dhe po lëngonte.
Pranë zjarrit nuk ishte më ajo gjallëria e djeshme. Të gjithë ishin të mërzitur dhe flisnin me përtaci dhe pa dëshirë. Pantelei vetëm psherëtinte, ankohej për këmbët dhe herë pas here fliste për vdekjen mizore.
Dimovi ishte shtrirë në bark, nuk fliste dhe përtypte një fije kashte; në fytyrë kishte një shprehje neverie, sikur kashtës t’i vinte erë e keqe; dukej i inatosur dhe i lodhur… Vasja ankohej se ndjen therje në nofull dhe profetizonte mot të keq; Emeljani nuk i tundte krahët, rrinte pa lëvizur dhe vështronte i vrenjtur zjarrin. Po dergjej edhe Jegorushka. Ecja në këmbë e kishte lodhur, ndërsa nga vapa e ditës po i dhimbte koka.
Kur zjeu supa, Dimovi nga mërzitja filloi të grindej me shokët.
– Deri tani ndejti, nishani! Tani vjen dhe e fut lugën i pari! – tha ai, duke parë me inat Emeljanin. – Makut! I pari do të ulet tek kusia! Këngëtar ka qenë dhe mendon se është zotni! Sa këngëtarë si ti bredhin nëpër botë dhe kërkojnë lëmoshë!
– Po ti ç’ke? – e pyeti Emeljani, duke vështruar gjithashtu me inat.
– Çfarë kam? Mos u fut i pari tek kusia, këtë kam. Dhe mos shit mend shumë!
– Ti je budalla, – tha Emeljani me zë të ngjirrur.
Duke e ditur nga eksperienca se si përfundojnë gjithnjë bisedat e këtij lloji, Pantelei dhe Vasja ndërhunë dhe filluan të bindin Dimovin që të mos shajë kot.
– Këngëtar… – nuk pushonte çapkëni, duke qeshur me përbuzje. – Kështu mund të këndojnë të gjithë. Rri ulur në kishë dhe këndo: “Më jepni lëmoshë, për hir të Krishtit!”.
Emeljani nuk u përgjigj. Kjo heshtje e tërboi Dimovin. Ai e vështroi akoma më me urrejtje ish këngëtarin dhe tha:
– Nuk do t’i hyjë sherrit me mua, pa ja tregoj unë qejfin, le të shesë mend pataj!
– Çfarë ke që më je qepur, mor xhahil! – u nxe Emeljani. – Po të ngacmoj unë ty?
– Si më quajte? – pyeti Dimovi, duke u drejtuar, dhe sytë iu mbushën tërë gjak. – Si? Xhahil? Ashtu? Na atëherë! Shko e kërkoje!
Dimovi i rrëmbeu Emeljanit lugën nga dora dhe ia vërviti larg. Kirjuha, Vasja dhe Stepka brofën në këmë dhe vrapuan ta gjenin, ndërsa Emeljani po shikonte Pantelein me një vështrim pyetës dhe lutës. Papritmas fytyra e tij u bë e vockël, u rrudh, u drodh, dhe ish këngëtari filloi të qante si fëmijë.
Jegorushka, që e urrente prej kohësh Dimovin, ndjeu se si në ajër befas u bë një zagushi e padurueshme, se si zjarri po i digjte dhe përvëlonte fytyrën; atij i lindi dëshira të shkonte me vrap tek qerrja, në errësirë, por sytë e liq dhe të mërzitur të çapkënit nuk e linin të largohej. Duke pasur një dëshirë të madhe për t’i thënë ndonjë gjë jashtëzonisht fyese, ai eci në drejtim të Dimovit dhe i tha, duke iu marrë fryma:
– Ti je më i ligu nga të gjithë! Me sy nuk të shoh dot!
Pas këtyre fjalëve ai donte të vraponte tek qerrja, por nuk mundi të lëvizte kurrësesi nga vendi dhe vazhdoi:
– Në botën tjetër ti do të digjesh në ferr! Do t’i ankohem Ivan Ivanoviçit! Si guzon të fyesh të tjerët! Si guxon të fyesh Emeljanin!
– Pa shiko, shiko! – tha me qesëndi Dimovi. – Edhe ky klysh, që nuk i është tharë akoma qumështi në buzë, dashka të më mësojë mua. Po sikur të të kap për veshi?
Jegorushka ndjeu se nuk mund të merrte frymë më; ai papritmas, gjë që nuk kishte ndodhur me të kurrë, filloi të dridhej i tëri, përplasi këmbët dhe klithi me një zë therës:
– Rrifeni atë! Rrifeni atë!
Lotët i vërshyen nga sytë; i erdhi turp dhe, duke u lëkundur, rendi tek qerrja. Ai nuk pa se çfarë përshtypjeje bëri klithja e tij. Duke ndenjur shtrirë mbi thesin me lesh dhe duke qarë, atij i dridheshin duart e këmbët dhe pëshpëriste:
– Mama! Mama!
Edhe njerërzit, edhe hijet për rreth zjarrit, edhe thasët e errët, dhe rrufeja e largët që ndriste çdo minutë tutje larg, të gjitha i dukeshin tani të frikshme dhe armiqsore. Ai po tmerrohej dhe i dëshpëruar pyeste veten se si dhe përse kishte qëlluar në këtë tokë të panjohur dhe kishte rënë në shoqërinë e këtyre fshatarëve të tmerrshëm? Ku të jenë tani ungji, at Kristofori dhe Deniska? Përse po vonohen kaq shumë? Mos e kanë harruar? Mendimi se e kanë harruar dhe e kanë braktisur në mëshirë të fatit e bënte të ndjente të ftohtë dhe të kishte kaq frikë, sa disa herë u bë gati të kërcente nga thesi poshtë dhe të ikte me vrap, pa e kthyer kokën prapa, por kujtimi i kryqeve të zinj, të vrenjtur, që do të haste patjetër rrugës, si edhe rrufeja që ndriste larg e bënin të kthente mendje… Dhe vetëm kur pëshpëriste: “Mama! Mama!” sikur e ndjente veten më të lehtë…
Me sa duket edhe qerrtarët ndjenin frikë. Pasi ishte larguar Jegorushka me vrap nga zjarri, ata në fillim kishin heshtur një copë herë, pastaj me gjysmë zëri dhe pa bërë zhurmë kishin filluar të thoshnin se ai është duke ardhur dhe se duhet ikur sa më shpejt prej tij… Ata hëngrën darkë shpejt e shpejt, shuajtën zjarrin dhe në heshtje filluan të mbrehin kuajt. Nga ecejaket dhe frazat e tyre të shkëputura dukej se ata parashikonin ndonjë fatkeqësi.
Para se të niseshin në rrugë, Dimovi iu afrua Panteleit dhe e pyeti me zë të ulët:
– Si e quajnë?
– Jegorij… – u përgjigj Pantelej.
Dimovi vuri njërën këmbë në rrotën e qerres, kapi litarin, me të cilin ishte lidhur thesi, dhe u ngrit lart. Jegorushka pa fytyrën dhe kokën e tij kaçurrele. Fytyra ishte e zbetë, e lodhur dhe serioze, por tani nuk shprehte më inat.
– Jerush! – tha ai me zë të ulët. – Na, qëllo!
Jegorushka e vështroi me habi. Në këtë kohë shkrepi një rrufe.
– S’ka gjë, bjer! – përsëriti Dimovi.
Dhe pa pritur që Jegorushka ta qëllonte apo të fliste me të, ai kërceu poshtë dhe tha:
– Sa i mërzitur jam!
Pastaj, duke u lëkundur herë në njërën, herë në tjetrën këmbë, filloi të ecte me përtaci rrëzë qerres dhe me një zë si vajtonjës, si keqardhës përsëriste:
– Sa i mërzitur që jam! O zot! Kurse ti mos më merr inat, Emelja, – tha ai, duke kaluar pranë Emeljanit. – Jeta jonë është e kotë, një jetë e mallkuar!
Në të djathtë shkrepi një vetëtimë dhe, sikur të ishte reflektuar në pasqyrë, menjëherë ndriti larg.
– Jegorij, merre! – thirri Pantelej, duke i dhënë që poshtë një send të madh dhe të zi.
– Ç’është kjo? – pyeti Jegorushka.
– Rrogoz! Po të bjerë shi, mbulohu me të!
Jegorushka u ngrit pakëz dhe vështroi rreth vetes. Horizonti ishte nxirë dhe më shpesh se çdo një minutë vezullonte një dritë e zbetë. Errësira e zezë prirej djathtas sikur të kishte përsipër një peshë të rëndë.
– Babagjysh, do të kemi fortunë? – pyeti Jegorushka.
– Ah, këmbët e mia të sëmura, të ngrira! – po thoshte si duke kënduar Pantelei, pa i dëgjuar fjalët e tij dhe duke përplasur këmbët.
Nga e majta dikush sikur ndezi një shkrepse në qiell; vezulloi një fashë e zbetë fosforike dhe u shua. U dëgjua se si diku shumë larg dikush po ecte nëpër një çati llamarine. Me siguri ishte duke ecur zbathur, sepse llamarina hungronte shurdhër.
– Është me shi! – thirri Kirjuha.
Midis horizontit dhe qiellit në të djathtë shkrepi një vetëtimë dhe kaq qartë sa ndriçoi një pjesë të stepës dhe vendin ku qielli i kthjellët kufizohej me errësirën. Një re e frikshme po vinte dalëngadalë, si një masë e plotë; në cep të saj vareshin laskarë të mëdhenj të zi; të tillë laskarë, duke shtyrë njëri tjetrin, ishin grumbulluar në horizontin e djathtë dhe të majtë. Kjo pamje e shqyer, e laskarosur e resë i jepte asaj një shprehje prej pijaneci çapkën. Kjartë dhe fort ushtoi një bubullimë. Jegorushka bëri kryqin dhe filloi të vishte shpejt pallton.
– Jam i mërzitur! – u dëgjua thirrja e Dimovit nga qerret e para dhe nga zëri i tij mund të mendoje se kishte filluar përsëri të inatosej. – Jam i mërzitur!
Befas fryu era dhe me kaq forcë sa gati ia rrëmbeu Jegorushkës boçen dhe rrogozin; duke u dridhur, rrogozi u turr në të gjitha anët dhe u përplas me thesin dhe fytyrën e Jegorushkës. Era rendi me vërshëllimë nëpër stepë, u vërtit në mënyrë të çrregullt dhe bashkë me brain ngriti një zhurmë aq të madhe, sa nuk dëgjoheshin më as bubullima dhe as kërcitja e rrotave. Ajo frynte prej resë, duke sjellë me vete bashka pluhuri dhe aromën e shiut dhe të tokës së njomur. Drita e hënës u mjegullua, sikur u bë më e ndotur, yjet u vrenjtën edhe më shumë, dhe dukej se si nëpër cepin e rrugës vraponin diku prapa bashkat e pluhurit dhe hijet e tyre. Pështjellat, duke u vërtitur dhe duke marrë me vete pluhurin e tokës, brain e thatë dhe pendët, ngriheshin me sa duket tani deri në qiell. Me siguri afër resë së madhe të zezë tani ishin duke fluturuar lulet bredharake, që kushedi sa frikë do të kenë! Por përmes pluhurit, që të zinte sytë, tanimë nuk dukej asgjë, përveç ndriçimit të rrufeve.
Jegorushka, duke menduar se në çast do të fillojë shiu, u ul në gjunjë dhe u mbulua me rrogoz.
– Pantele-ej-ej! – thirri dikush përpara. — A…a…va!
– Nuk dëgjohet! – u përgjigj me një zë të lartë dhe melodioz Pantelej.
– A…a…va! Arr-rraa-rra!
Gjëmoi me zemërim një bubullimë, u rrokullis nëpër qiell nga e djathta në të majtë, pastaj prapa dhe shtangu afër qerreve të përparme.
– Zot, zot, zot, zoti Savoaf, – pëshpëriste Jegorushka, duke bërë kryq. – Mbushe qiell e tokë plot me lavdinë tënde, o zot!…
Errësira e qiellit hapi gojën dhe çfryu zjarr të bardhë; menjëherë gjëmoi bubullima; porsa ajo heshti, një rrufe përshkënditi kaq shumë, sa Jegorushka përmes vrmave të rrogozit befas pa të gjithë rrugën e madhe deri në horizont, të gjithë qerrtarët dhe bile bluzën e Kirjuhës. Laskarët e zinj në të majtë po ngriheshin përpjetë dhe njëri prej tyre, i ashpër, i ngathët, si një pëllëmbë me gishtrinj, u zgjat në drejtim të hënës. Jegorushka vendosi të mbyllte sytë fort, të largonte mendjen dhe të priste, kur të gjitha këto të mbaronin.
Shiu sepse nuk po fillonte për një kohë të gjatë. Jegorushka me shpresë se reja ndoshta do të iki anash, vështroi nga vrima e rrogozit. Ishte tmerrësisht errët. Ai nuk shihte as Pantelein, as thesin, as veten; vështroi me bisht të syrit atje ku më parë kishte qenë hëna, por atje nxinte e njëjta errësirë si në qerre. Kurse rrufetë në këtë errësirë dukeshin më të bardha dhe më verbuese, aq sa të dhimbnin sytë.
– Pantelej! – thirri Jegorushka.
Nuk pasoi asnjë përgjigje. Por ja era e tundi për herë të fundit rrogozin dhe iku diku tutje. U dëgjua një zhurmë e qetë, e njëtrajtshme. Një pikë e madhe e ftohtë ra në gjurin e Jegorushkës, tjetra i rrëshqiti nëpër dorë. Ai vuri re se gjunjët ishin të pambuluara dhe donte të ndreqte rrogozin, por në këtë kohë diçka u derdh dhe filloi të trokiste nëpër rrugë, pastaj nëpër trupin e kafshës, nëpër thes. Ky ishte shiu. Ai dhe thesi sikur e kuptuan njëri tjetrin mirë, filluan të flasin shpej, gëzueshëm dhe në mënyrë të neveritshme, si të ishin dy sorra.
Jegorushka kish ndenjur më gjunjë, ose më mirë të themi kish ndenjur mbi çizme. Kur trokiti shiu mbi rrogoz, ai nxori trupin përpara për të mbrojtur gjunjtë, që u bënë qull menjëherë. Gjunjtë mundi t’i mbulonte, por jo më pak se pas një minuti një lagështi e pakëndshme u ndje nga prapa, poshtë kurrizit dhe në pulpa. Ai mori qëndrimin e mëparshëm, nxori gjunjët në shi dhe filloi të mendonte se ç’duhet bërë, si ta ndreq rrogozin e padukshëm në errësirë. Por duart i kishte tani të njoma, në mengë dhe pas jakës rridhte jë, shpatullat i ngrinë. Dhe ai vendosi të mos bënte asgjë, por të rrinte pa lëvizur dhe të priste kur do të mbarojë gjithçka.
– Zot, zot, zot… – pëshpëriste ai.
Befas sipër kokës së tij me një tërsëllëmë të frikshme shurdhuese u shqye qielli; Jegorushka u përkul dhe mbajti frymën, duke pritur kur do të bien në zverkun dhe kurrizin e tij copat e qiellit. Sytë pa dashur iu hapën dhe ai pa se si mbi gishtrinjtë e tij, mëngët e lagura dhe currilat që binin nga rrogozi, mbi thes dhe poshtë në tokë shkrepi dhe vezulloi nja pesë herë një dritë therëse e verbuese. U dëgjua një gjëmim tjetër, po aq i fortë dhe i tmerrshëm,. Qielli tani nuk gjëmonte, nuk ushtonte, por lëshonte ca tinguj të thatë, kërcitës, si tingujt e një druri të thatë kur thyhet.
“Tr-r-ah!Tah-tah!tah!” – gjëmonte shkoqur bubullima, rrokullisej nëpër qiell, pengohej dhe diku pranë qerreve të para apo diku prapa larg përmbysej me një ‘traa!…” plot zemërim.
Më përpara rrufetë ishin vetëm të frikshme, ndërsa me një bubullimë të tillë ato ishin bërë lemeritëse. Drita e tyre djallëzore depërtonte përmes qepallave të mbyllura dhe shpërndahej e ftohtë në të gjithë trupin. Ç’të bësh që të mos i shikosh? Jegorushka vendosi të kthehet me kokën prapa. Me kujdes, sikur të kishte frikë se janë duke e mbikqyrur, ai uli duart për tokë dhe, duke ecur me duar e me këmbë nëpër thesin e njomur, u kthye prapa.
“Tr-r-ah! tah! tah!” – u dëgjua sipër kokës së tij, ra nën qerre dhe shpërtheu-“R-r-r-a-a!”.
Sytë iu hapën përsëri padashur, dhe Jegorushka pa një rreik të ri; pas qerres ishin duke ecur tre gjigantë të mëdhenj me heshta të gjata. Rrufeja përshkënditi në majat e heshtave dhe i ndriti qartë figurat e tyre. Këta ishin njerëz me përmasa gjigante, me fytyra të mbuluara, me koka të ulura dhe me një ecje të rëndë. Ata dukeshin të trishtuar dhe të mërzitur, të zhytur në mendime. Ndoshta ata ecnin pas karvanit jo për të bërë ndonjë të keqe, por megjithatë prania e tyre të kallte tmerrin.
Jegorushka u kthye shpejt përpara dhe, duke u dredhur me të gjithë trupin, thirri:
– Pantelej! Babagjysh!
“Tr-r-ah! tah! tah!” – iu përgjigj qielli.
Ai hapi sytë për të parë në se janë aty qerrtarët. Rrufeja përshkënditi në dy vende dhe ndriçoi rrugën deri në horizont, të gjithë karvanin dhe të gjithë qerrtarët. Nëpër rrugë rridhnin rrëke uji dhe nëpër to kërcenin një mizëri me flluska. Pantelej ecte pranë qerres, kapelen e tij të gjatë dhe supet i kishte mbuluar me një rrogoz të vogël; figura e tij nuk shprehte as frikë, as shqetësim, sikur të ishte shurdhuar nga bubullima dhe të ishte verbuar nga rrufeja.
– Babagjysh, gjigandët! – i thirri Jegorushka duke qarë.
Por babagjyshi nuk dëgjonte. Më tutje ecte Emeljani. Ai ishte mbuluar me një rrogoz të madh nga koka te këmbë dhe kishte tani formën e një trekëndshi. Vasja, krejt i pambuluar, ecte si një shkop i ngrirë, duke ngritur lart, si gjithnjë, këmbët dhe pa përkulur gjunjtë. Nga shkëlqimi i rrufesë dukej sikur karvani nuk ecte, qerrtarët kishin shtangur në vend dhe Vasjes i kishte ngrirë kemba e ngritur lart…
Jegorushka thirri edhe një herë babagjushin. Duke mos marrë përgjigje, ai u ul pa lëvizur dhe tani nuk po priste më se kur do të mbaronte gjithçka. Ai ishte i bindur se në çast do ta vrasë rrufeja, se sytë do të happen padashur dhe ai do të shikojë përsëri gjigantët e tmerrshëm. Dhe tani nuk po bënte më kryq, nuk po thërriste babagjyshin, nuk po mendonte për të ëmën dhe vetëm kishte ngrirë nga të ftohtët dhe nga një bindje e sigurt se shtrëngata nuk do të mbarojë kurrë.
Por befas u dëgjuan zëra.
– Jegorij, po ti po fle kështu? – i thirri që poshtë Pantelej. – Zbrit! Je shurdhuar, taravol!…
– Kësaj i thonë shtrëngatë! – tha një bas i panjohur dhe gagariti në mënyrë të tillë si të kishte pirë një gotë të mirë me vodkë.
Jegorushka hapi sytë. Poshtë afër qerres kishin qëndruar Pantelei dhe trekendëshi Emeljan me gjigantët. Këta të fundit tani dukeshin mëtë vegjël nga shtati dhe, kur Jegorushka i vështroi mirë, doli se ata ishin fshatarë të zakonshëm, që mbanin në sup jo heshta, por cfurqe hekuri. Në hapësirën midis Panteleit dhe trekëndshit ndriste dritarja e një kasolleje të ulët. Domethënë karvani kishte ndalur në fshat. Jegorushka hoqi rrogozin, mori boçen dhe kërceu shpejt nga qerrja. Tani, kur afër po flisnin njerëz dhe po ndriçonte dritarja, ai nuk ndjente më frikë, megjithëse bubullima sokollinte si edhe më parë dhe rrufeja e çante herë pas here qiellin mes për mes.
– Shtrëngatë e mirë, nuk ke ç’i thua… – belbëzonte Pantelej. – LAvdi zotit… Këmbët m’u lagën pak nga shiu, por nuk ka gjë… Zbrit, Jegorij! Mirë, shko në kasolle… Nuk ka gjë…
– Zot, zot, zot… – pëshpëriste Emeljani. – Me siguri ka qëlluar diku… Ju të këtushëm jeni? – pyeti ai gjigantët.
– Jo, prej Glinove… Ne jemi glinovas. Tek zotërinjtë Pllaterë punojmë.
– Shini grurë, ë?
– Të ndryshme. Hë për hë korrim grurin. E çfarë rrufesh! Ka kohë që nuk ka patur një shtrëngatë si kjo…
Jegorushka hyri në kasolle. Atje takoi një plakë të dobët, të krrusur, me një mjekërr të mprehtë. Ajo mbante në dorë një qiri salloje, rrudhte sytë dhe psherëtinte me zë të zvargur:
– Çfarë shtrëngate na dërgoi zoti! – tha ajo. – Kurse tanët flenë në stepë, janë duke vuajtur, zogat e nënës! Zhvishu, biri i nënës, xhvishu…
Duke u dridhur nga të ftohtët dhe duke u mbledhur nga sikleti, Jegorushka hoqi pallton e lagur, pastaj hapi duart dhe këmbët dhe për një copë herë nuk lëvizi. Edhe lëvizja më e vogël i shkaktonte ndjenjën e pakëndshme të lagështisë dhe të ftohtësisë. Mëngët dhe kurrizi i këmishës ishin njomur, pantallonat i ishin ngjitur pas kembëve, nga koka rridhte ujë…
– Hë, djalosh, mos do të rrish kështu si trung? – i tha plaka. – Shko ulu!
Duke hapur këmbët sa më gjerë, Jegorushka iu afrua tavolinës dhe u ul në një stol afër kokës së dikujt. Koka filloi të lëvizte, lëshoi nga hunda një shtëllungë ajri, u përtyp dhe u qetësua. Nga koka për së gjati stolit zgjatej një si kodër, e mbuluar me peliçe prej lëkure delesh. Ishte duke fjetur një fshatarkë.
Plaka, duke psherëtirë, doli dhe u kthye shpejt me një shalqi dhe një pjepër.
– Ha, biri im! Nuk kam gjë tjetër që të të gostis… – tha ajo, duke gogësitur, pastaj kërkoi në tavolinë dhe nxori prej andej një thikë të gjatë të mprehtë, të ngjashme me ato thikat që kusarët përdorin nëpër hane për të therur tregtarët. – Ha, biri im!
Jegorushka, duke u dridhur si ndër ethe, hëngri një thelë pjepër me bukë të zezë, pastaj një thelë shalqi dhe filloi të kishte akoma më shumë të ftohtë.
– Tanët flenë në stepë… – psherëtiu plaka, kur ai ishte duke ngrënë. – Është zemëruar perëndia… Mirë është të ndez një qiri para ikonës, por nuk e di ku e ka futur Stepanida. Ha, biri im, ha…
Plaka gogësiti dhe, duke hedhur prapa dorën e djathtë, kruajti me të shpatullën e majtë.
– Do të jetë ora nja dy tani, – tha ajo. Edhe pak e duhet të ngrihem. Tanët flenë në stepë… Do të jenë bërë qullë…
– Gjyshe, – tha Jegorushka. – Unë dua të fle.
– Shtriu, biri im, shtriu… – psherëtiu plaka, duke gogësitur. O zoti Jezu Krisht! Isha duke fjetur, kur dëgjoj sikur dikush troket. U zgjova, shikoj, zoti kish dërguar shtrëngatë… Duhet ndezur një qiri, por nuk po e gjej dot.
Duke folur me vete, ajo hoqi nga tavolina një si rreckë, me siguri dyshekun e saj, hoqi nga gozhda afër furrrës dy peliçe dhe filloi të shtrohte për Jegorushkën.
– Shtrëngata nuk do të pushojë, – pëshpëriste ajo. – Se mos, na ruajt zoti, na bie zjarri. Tanët flenë në stepë… Shtriu, biri im, fli… Krishti qoftë me ty, bir… Pjeprin nuk po e heq, ndoshta kur të ngrihesh ha ndonjë thelë.
Psherëtimat dhe gogësitja e plakës, frymëmarrja e qetë e fshatarkës së fjetur, errësira e kasolles dhe zhurma e shiut jashtë dritares ndillnin gjumë. Jegorushkës i vinte turp të zhvishej në sytë e plakës. Ai hoqi vetëm çizmet, u shtri dhe u mbulua me peliçen prej lëkure delesh.
– U shtri djaloshi? – u dëgjua pas pak zëri i Panteleit.
– U shtri! – u përgjigj duke pëshpëritur plaka. – Është inatosur perëndia! Bubullon e gjëmon, kurrë nuk ka të sosur…
– Tani do të kalojë… – pëshpëriti Pantelej duke u ulur. – U qetësua pak… Djemtë u shpërndanë nëpër kasolle, kurse dy veta qëndruan tek kuajt… Djelmoshat-de… Nuk bën… Mund të marrin kuajt. Ja po rri pakëz këtu, pastaj po shkoj t’i ndërroj.. Nuk bën, mund të na i marrin kuajt …
Pantelei dhe plaka ishin ulur pranë tek këmbët e Jegorushkës dhe flisnin duke pëshpëritur dhe duke e ndërprerë të folurit e tyre me psherëtima dhe gogësima. Kurse Jegorushka nuk po ngrohej dot. Sipër kishte një peliçe të ngrohtë, të rëndë, por i gjithë trupi i dridhej, duart dhe këmbët dridheshin si në ethe, edhe të përbrendshmet i dridheshin… U zhvesh nën peliçe, por as kjo nuk ndihmoi. Të dridhurat po bëheshin gjithnjë e më të forta.
Pantelei shkoi për të zëvendësuar djemtë dhe pastaj u kthye përsëri, ndërsa Jegorushkën akona nuk e kishte zënë gjumi dhe atij po i dridhej i gjithë trupi. Diçka ia shtypte kokën dhe gjoksin, e mundonte dhe ai nuk e kuptonte se ç’ishte kjo gjë; pëshpëritja e pleqve apo era e rëndë e lëkurëve të deleve. Nga thelat e shalqirit dhe të pjeprit që kishte ngrënë ai kishte në gojë një shije të pakëndshme metalike. Për më tepër e pickonin edhe pleshtat.
– Babagjysh, unë kam ftohtë! – tha ai dhe nuk e njohu zërin e vet.
– Fli, bir, fli… – psherëtiu plaka.
Titi me këmbët e holla iu afrua dyshekut dhe i tundi duart, pastaj u rrit deri në tavan dhe u kthye në mulli ere. At Kristofori, me veshjen e plotë të priftit dhe me kandillo në dorë, krejt ndryshe nga si rrinte në pajton, kaloi rreth e qark mullirit dhe e spërkati me ujë të bekuar, kështu që ai nuk po i tundte më krahët. Jegorushka, duke e ditur se ishte në kllapi, hapi sytë.
– Babagjush! – thirri ai. – Më jep ujë!
Askush nuk u përgjigj. Jegorushka filloi të ndjente një zagushi të padurueshme dhe nuk mund të rrinte shtrirë. Ai u ngrit, u vesh dhe doli jashtë kasolles. Po gdhinte mëngjesi. Qielli ishte i vrenjtur, por shi nuk kishte. Duke u dridhur e duke u mbështjellur me pallton e lagur, Jegorushka kaloi nëpër oborrin tërë baltë dhe vuri veshin të dëgjonte. I ra në sy një katua i vogël me një derë kallamash gjysmë të hapur. Vështroi në katua, u fut brenda dhe u ul në një cep të errët mbi një grumbull bajgash të thara.
Në kokën e tij të rëndë mendimet po ngatërroheshin, gojën e kishte të thatë dhe ndjente një shije të keqe metalike. Ai vështroi kapelen e tij, ndreqi pendën e palloit dhe iu kujtua se si kishte shkuar me mamanë për ta blerë këtë kapele. Futi dorën në xhep dhe nxori që andej një top qiriçi të murrmë dhe ngjitës. Si ishte futur ky qiriç në xhepin e tij? Ai mendoi, nuhati: vinte era mjaltë. Aha, ishte kulaçi i çifutes! Si ishte qullur, i shkreti!
Jegorushka vështroi pallton. Kishte një pallto bojë gri, me pulla të mëdha prej kocke, qepur në formën e redingotës. Duke qenë një rrobë e re dhe e shtrenjtë, në shtëpi palltoja rrinte varur jo në korridor, por në dhomën e fjejtjes, bashkë me fustanet e mamasë. I lejohej ta vishte vetëm ditët e festave. Duke e vështruar, Jegorushkës i erdhi keq për të, iu kujtua se ai dhe palltoja që të dy janë braktisur në mëshirën e fatit, se nuk do të kthehen më në shtëpi, dhe filloi të qante me kaq dënesë sa gati u rrëzua nga plehu.
Një qen i madh i bardhë, i njomur nga shiu, me tufa leshi në turi, hyri në katua dhe po vështronte me kureshtje Jegorushkën. Me siguri po mendonte, të lehë apo jo? Pasi vendosi se nuk duhej lehur, iu afrua me kujdes Jegorushkës, hëngri shtresën e sipërme të kulaçit dhe doli.
– Këto janë të Varllamovit! – thirri dikush në rrugë.
Pasi qau mirë e mirë, Jegorushka doli nga katoi dhe, duke kapërcyer një pellg me ujë, doli në rrugë. Mu përpara portës në rrugë kishin qëndruar qerret. Qerrtarët e lagur, me këmbët tërë baltë, të plogësht dhe të përgjumur, si mizat e vjeshtës, vërtiteshin sa andej këtej apo uleshin nëpër mashkujt e qerres. Jegorushka i vështroi dhe mendoi me vete: “Sa e mërzitshme dhe sa e rëndë është jesh fshatar!”. Ai iu afrua Panteleit dhe u ul pranë tij në mashkull.
– Babagjysh, kam ftohtë! – tha ai duke u dridhur dhe duke futur duart në mëngë.
Nuk ka gjë, së shpejti arrijmë, – gogësiti Pantelei. – Nuk ka gjë, do të ngrohesh.
——————————-
P. E. TAVIANI
“AVENTURA E MAHNITSHME E KRISTOFOR KOLOMBIT”
GJENOVA – MAGJIA E DETIT
Stërgjyshi Antonio dhe gjyshi i Zbuluesit të madh, Xhovani Kolombi, qenë fshatarë nga Mokonezi, një fshat në malin Kiavari, ku vinte gruri i bartur me mushka nga Pianura Padana, nga Piaçenca.
Mullinjtë e Mokonezit dhe të fshatrave për rreth e bluanin grurin, duke shfrytëzuar ujërat e një lumi të bollshëm. Po me mushka mielli transportohej pastaj në Kuinto. Në ditët tona Kuinto është një nga rrethinat e qytetit të Gjenovës. Në ato kohëra ai ishte një fshat në breg të detit, pesë milje në lindje të qytetit (prandaj dhe quhet Kuinto, që do të thotë pesë milje).
Ka mundësi që paraardhësit e largët të Kolombit të kenë ardhur në Mokonezi nga Piaçenca, duke përshkuar rrugën e mushkave, që për shkak të transportimit të grurit quhej Rruga e Bukës. Nëpër Rrugën e Bukës Xhovani u shpërngul në Kuinto, ku vazhdoi të mirrej me punimin e tokës. Këtu lindi i biri, Domeniku, i cili mësoi mjeshtrinë e leshpunuesit dhe u shpërngul pastaj në Gjenovë.
Nga viti 1439 deri në vitin 1447 Domeniku e ushtroi zanatin e leshpunuesit në Gjenovë, ku lufta midis partive të Adornëve dhe të Fregozëve ishte shumë e mprehtë.
Le të dëgjojmë dëshminë e një historiani, pothuajse bashkëkohor. “Në vitin 1447, – shkruan Xhustiniani i shquar, – me 4 janar, u zgjodh Dozhë Barnaba Adorno, gjë që ishte kurdisur e gjitha nga tarafi i Adornëve. Por sundimi i Barnabasë qe shumë i shkurtër, sepse me 30 janar Xhani da Kampo Fregozo, i cili për katër vjet me rradhë i kishte nxjerrë shumë telashe partisë së Adornëve, provoi të bënte një aventurë.
Dozha Barnaba Adorno kishte një numur të madh ushtarësh, midis të cilëve ndodheshin gjashtëqind luftëtarë të zgjedhur që ia kishte dërguar mbreti Alfons i Aragonës. Xhani vjen natën me një galerë të vetme, futet në qytet dhe me tetëdhjetë e pesë luftëtarë shumë trima sulmon pallatin dukal. Atje i bënë një rezistencë burrërore dhe u zhvillua një përleshje e egër, aq sa të gjithë ata që ishin me Xhanin u plagosën, por megjithatë trimëria dhe vendosmëria e Xhanit qe aq e madhe, sa doli fitimtar dhe pushtoi selinë e dozhës”.
Domenik Kolombi ishte një nga ata të shumtët që, brenda mureve të qytetit, morën pjesë në përleshje në anën e Fregozës. Ai ishte, siç jemi mësuar të themi sot, një aktivist. Një aktivist i vendosur dhe i sprovuar. Dhe në fakt, me 4 shkurt, domethënë pesë ditë më vonë, dozha i ri Xhani emëroi “si roje të kullës dhe të portës së Olivelës të përzgjedhurin e tij Domenik Kolombin”.
Detyra e rojes së portës, një detyrë delikate dhe e pagueshme, zgjaste sipas zakoneve të atëhershme trembëdhjetë muaj. Me 5 nëntor të vitit 1448 kulla e Olivelës nuk i besohet më kujdesit të Domenik Kolombit.
Në verën e vitit 1450 një Fregozë tjetër, Pjetri, zuri postin e dozhës dhe e riemëroi aktivistin besnik Domenik Kolombi në detyrën e rojes së portës. Kjo ndodhi me 1 tetor të vitit 1450.
Ndërkohë Domeniku qe martuar me Suzana Fontanarozën, që i pati sjellë si pajë një shtëpi dhe një copë tokë në Kueci.
Në vitin 1451 lindi Kristofor Kolombi në shtëpinë që ndodhej
në rrugën Olivela ose mbase në Kuinto, po qe se e ëma pati shkuar për të lindur, sikundër ishte zakoni atëherë, në shtëpinë e vjehrrit.
Në vitin 1455 Domeniku u shpërngul në një shtëpi tjetër në rrugën Viko Dirito, që gjithashtu ndodhej në famullinë e San Stefanos, në lokalitetin e Sant Andrea di Pontiçelos.
Gjatë pesë shekujve që na ndajnë nga ato kohëra shtëpia është meremetuar dhe rikonstruktuar, por ka mbetur po në atë truall që ka qenë, pesëdhjetë metra nën Portën e Sant Andreas, e cila ruan pamjen që ka patur në ato kohëra. Në katin e poshtëm ndodhej dyqani i babait për punimin e leshit, në katet e sipërme ndodheshin kthinat për banim.
Drita ishte e pakët, sepse shtëpia ishte e ngjitur me godina të tjera, që vinin rradhë njëra pas tjetrës në një rrugë të ngushtë. Prapa, midis vargut të pandërprerë të ngrehinave dhe të mureve të qytetit, kishte ca hapësira të vogla: këta ishin rripa të ngushtë toke, që quheshin kopshte. Një copë tokë ishte e Kolombëve. Kjo copë tokë përkon me truallin ku qe rindërtuar Kuvendi i vjetër i Sant Andreas.
Fantazia e një fëmije të zgjuar duhet të ketë vuajtur shumë nga një ngushtësi kaq e madhe midis dyqanit dhe kthinave të banimit, ku e ëma përkujdesej për fëmijët e tjerë më të vegjël. Mbase dhe mund të jetë tronditur.
Ja, pra, përfytyrimi i parë që kemi për Kristofor Kolombin: ai mësoi të kuptonte lumturinë e paarritshme të ëndërrave. Që në fëmini ëndërroi pafundësinë e hapësirave në një cep të dhomës së errët, në të njëjtën mënyrë sikundër një tjetër italian i madh, Leopardi, do të përjetonte horizontet e pakufishme dhe të largët nga një qoshe e kopshtit të rrethuar me gardh.
Përtej mureve të shtëpisë, përtej kopshtit ishte qyteti: Gjenova ose Gjena, sikundër e quanin bijtë e saj dhe, si rrjedhim, edhe Kristofor Kolombi.
Gjenova, bukuroshja, e cila e detyron të lëshojë pasthirrma mrekullimi atë që e sheh për herë të parë nga deti.
Gjenova, krenare për kishat, shtëpitë dhe pallatet e saj. Për shkallën monumentale të mbisunduar nga fortesa e Kasteletos. Gjithmonë e pasur, e pasur edhe sot e kësaj dite.
Gjenova, shtriga që të magjeps dhe të robëron, por që nuk mund të të japë asgjë, e mbyllur në mes të maleve, pa tokë, që duke mos qenë krejt shpërnjohëse, pllenohet vetëm me disa barëra thatanikë dhe shkurre të shtrembëruara nga erërat e detit. Nuk mund të të japë asgjë dhe prandaj të shtyn drejt detit, që është gjithçka për të, prej të cilit merr çdo gjë dhe i jep vetëm punën, këmbënguljen, zellin dhe zgjuarësinë e bijëve të saj.
Gjenova, kjo zanë me gratë e saj të druajtura, por të zgjuara dhe të pakursyera në dashuri; me detin e saj pa plazhe, që të fton dhe të detyron të futesh në thellësi; me qiellin e saj të kulluar, plot dritë gjatë ditëve të shumta kur fryn tramontana, një qiell që të mbush me gëzim; me faltoret e saj në majë të maleve që të shkëpusin nga dashuritë, deti, qielli dhe të kujtojnë Zotin.
E tillë është Gjenova edhe sot e kësaj dite, megjithëse e shpërfytyruar pak nga punishtet dhe nga ndonjë zhgarravinë arkitektonike. E tillë ishte Gjenova edhe në ato kohëra. Kanë mbetur shumë nga ato që ishin, sepse malet e kanë mbrojtur nga molepsjet e mëdha dhe deti nuk ka pësuar asnjë ndryshim.
Është krenare po ta shikosh nga deti, janë krenarë pallatet, kishat, rrugët dhe sheshet e saj kryesore. Dhe çfarë labirintesh në mes tyre! Rrugë e rrugica të mbajtura keq, të lëna pas dore, ku në çdo hap të pengojnë harqet, urat, trarët, shkallët, bankat dhe më në fund ngrehina të vërteta prej druri të mbeshtetura pas godinave të mëdha që arrijnë deri në lartësinë e katit të parë, duke të kujtuar tavernat në Romën para Augustit.
Krenare, por e mbyllur dhe e ngushtë.
I tillë ka mbetur për shekuj karakteri i gjenovezëve, i tjetërsuar dhe i thellë për gjëra të mëdha: për muret, kullat, portat, pallatet, kishat, portin në det; i kursyer dhe nopran për gjërat e jetës së përditshme, që ata e kalojnë nëpër rrugica të errëta, të thepisura dhe dredha-dredha.
Në këtë Gjenovë u lind dhe u rrit Kolombi.
Nëpër rrugët e ngushta të kësaj Gjenove ai pati bërë hapat e parë bri të ëmës dhe të atit. Në këto rrugica qe ndeshur me aventurat e para të fëminisë.
Nga Viko Dirito, që ndodhej mu nën portën e Sant Andreas, nga njëra anë, dhe në rrëzë të kodrës së Molçentos, në anën tjetër, Kristofori fëmijë shkonte shpesh në kishën e Santo Stefanos, në famulli. Shpesh kalonte para Pallatit Dukal, ku vinin kaluar mbi kuaj prijësit e familjeve të Fregozëve, Adornëve, Spinolëve dhe Fieski. Shpesh shkonte në Via Rexhia për të parë baldakinët e zonjave.
Nuk ka të ngjarë që Kristofori të ketë provuar ndonjë kënaqësi nga përjetime të tilla. Nuk ka të ngjarë as që këto përjetime t’i kenë ngjallur ndonjë interes të veçantë. Ai mësonte në shkollën fillore të Korporatës së leshpunuesve. Mësonte në gjuhën gjenoveze fenë, arithmetikën, gjeografinë dhe merrte konceptet e para të artit të lundrimit. Shkruante në latinishten e asaj kohe, që kishte ndryshuar shumë në krahasim me atë të Jul Çezarit dhe të Ciceronit, por që sidoqoftë ishte gjuha zyrtare e Kishës dhe e dokumenteve të Republikës së Gjenovës.
Që në moshë të njomë, sikundër e pohon edhe vetë, Kristofori filloi të lundronte, por me siguri, dhe kjo ka më shumë të ngjarë, ai do të ketë patur kontakt edhe më parë me detin. Por ku?
Në port dhe në plazh.
Në port: nuk ishte e vështirë për një fëmijë të futej pa u vënë re dhe pa rënë në sy në turmën shumëngjyrëshe të njerëzve. Anije dhe marinarë që flisnin gjuhë të ndryshme vinin nga të gjitha viset e Mesdheut – nga Lindja dhe Perëndimi, si edhe nga Portugalia, nga Flandra dhe Anglia. Sa shumë vela që kishte! Sa kallumna hepoheshin, lëkundeshin, haseshin e përplaseshin.
Dhe mbi të gjitha e kudo kundërmimi i detit, një kundërmim ngacmues dhe tërheqës.
Ja dhe përfytyrimi i dytë: Kolombi, shtatë apo tetë vjeç, duke u sorollatur nëpër kalatat e portit, duke ndalur herë pas here për të parë lëvizjet e anijeve me vela, manovrimet e velave, të timonit, të ankorës, për t’u larguar apo për t’u ankoruar në port. Dhe ëndërron. Ëndërron të ndodhet një ditë prej ditësh në një nga këto anije që po largohen nga porti në drejtim të detit të largët, ku kundërmimi i kripur nuk është i ndotur, në drejtim të porteve të tjerë, drejt qyteteve të tjerë, drejt njëqind qyteteve, ku jetojnë dhe nga vijnë të gjithë këta njerëz të shumtë të ndryshëm dhe të çuditshëm.
Nuk ka të ngjarë që Kristofori të ketë shkuar në detin e Albaros apo dhe vetëm në zallishten e grykës së Bisanjës. Nuk ka të ngjarë, sepse për të bërë një gjë të tillë duhej të dilje nga qyteti dhe të bëje disa kilometra në fushë të hapët. Në ato kohëra të dilje nga qyteti ishte problem për një të rritur dhe jo më për një fëmijë.
Pjesa më e madhe e grave dhe madje edhe mjaft burra në atë kohë lindnin, jetonin dhe vdisnin brenda rrethit të mureve të qytetit. Kështu ndodhte në Gjenovë, sikundër edhe në qytete të tjera të Italisë, Provansës, Francës dhe Flandrës.
Natyrisht, nuk ështja fjala për Domenik Kolombin, artizan dhe tregtar, aq më tepër aktivist partie. Nuk bëhet fjalë as për Suzana Fontanarozën që kishte lindur në Kueci.
Megjithatë, po qe se Kristofori do të ketë dalë jashtë mureve të qytetit, këtë do ta ketë bërë i shoqëruar nga i ati ose e ëma, ose nga të dy prindërit sëbashku. Po për të shkuar ku?
Në Kuinto.
Në Kuinto ishte akoma shtëpia e gjyshit. Një nga shtëpitë tipike të fshatarëve liguras: katër mure të ndarë në një farë lartësie nga një tavan prej dhogash. Një shkallë e ngushtë prej dhogash që të shpie nga kati përdhesë në katin e sipërm. Në katin përdhesë ndodhen porta e hyrjes, vatra e zjarrit, shpesh ndonjë lopë, ndonjë viç, ndonjë gomaricë, disa vegla pune dhe zaire ushqimesh të përkorme.
Këtu nëna përkujdesej për fëmijët duke tjerrur lesh apo duke thurur, në rast se nuk shkonte për të ndihmuar të shoqin në punët e rënda të bujqësisë. Vajzat që ishin pak më të mëdha i rrinin rreth e rrotull, duke punuar edhe ato apo duke zierë në zjarr kusinë plot me barishte të mbledhura, të gatuara me vaj dhe kripë, “prebuxhion”, sikundër e quanin këtë lloj gjelle. Në dhomën sipër ngjiteshin për të fjetur natën prindërit dhe fëmijët e të dy sekseve, duke u ndarë nga njëri tjetri me kallama.
Kristofori me siguri do të ketë jetuar në shtëpinë e gjyshit në Kuinto, në vitet e para të ekzistencës dhe më vonë gjatë verës apo gjatë të korrave të varfëra të vjeshtës. Nga kjo shtëpi nuk ishte e vështirë të zbrisje nëpër lëndina dhe gërxhe deri në det.
Në ditët e sotme e gjithë kjo zonë është mbuluar nga shtëpitë, asfalti dhe ngrehinat e mbishtuara. Por afërsia e detit me shkëmbinjtë, që herë janë të përhimë dhe herë të errët, ka mbetur po ajo që ka qenë.
Edhe sot e kësaj dite ai që qëndron sipër ndonjërit prej këtyre shkëmbinjve dhe arrin të përqëndrohet në vetëvete, duke harruar rrëmujën arkitektonike dhe zallamahinë e qytetit që e ka prapa krahëve, mund të ringjallë ndiesitë që pati provuar me siguri Kristofor Kolombi. Ndiesitë e një deti me horizont të pafundmë, rrallëherë të qetë, shpesh të trazuar, me ngjyra të ndryshueshme, me shirita të kaltërt, herë bojë qielli të hapët, herë në një blu të thellë, dhe nga një herë në një blu aq të thellë sa të duket sikur është në ngjyrë vjollcë apo krejt i errët.
Nuk janë kurrë ndiesi të ëmbla, as kur qielli është i pastërt dhe ujërat janë jashtëzakonisht të qeta. Janë gjithnjë ndiesi të forta, violente, që e kalisin karakterin, duke e shtrënguar të bjerë në meditime të thella dhe të heqë dorë nga çdo mendim i sipërfaqshëm dhe i lehtë.
Dhe pikërisht sipër këtyre shkëmbinjve më tepër se sa në portin e Gjenovës Kristofori do të jetë njohur për herë të parë me detin.
Dhe ja një përfytyrim i tretë për Kolombin fëmijë. Ai tashmë kishte mësuar të notonte në një det që është më mirë të mos i afrohesh, po nuk dite të notosh, kaq i ngushtë është plazhi. Ai tashmë e kishte njohur detin dhe e kishte dashuruar. Dhe e vështronte. Për një kohë të gjatë rrinte duke e vështruar ulur sipër ndonjë shkëmbi. Nuk ëndërronte më për horizontin, sepse e kishte para syve, e shihte. Endërronte për ditën kur do të shkonte më në fund ta prekte.
