Censusi i fundit e nxori edhe njëherë në pah marrëdhënien e komplikuar të shtetit shqiptar me kishën e vet. Numrat e reduktuar të anëtarëve të komuniteteve, treguan se diçka vërtetë nuk shkon mirë në vetëdijen e shtetit, që në thelb duket se ka ende shumë ateizëm. Në fakt, këtë ndjesi, e kanë pasur prej kohësh të gjithë udhëtarët e huaj dhe më shumë akoma studiuesit, ata që i kanë këqyrur me kujdes marrëdhëniet shtet-fe. Pasi, të gjitha regjimet, gjatë ekzistencës së shtetit shqiptar, edhe pse e kanë disiplinuar fenë, shpesh e kanë tepruar…
Nga Ben Andoni*, 5 Shtator 2013
Në një fshat të largët, ku dimri bënte i keq dhe me dëborë, atë ditë kishte ndodhur një fatkeqësi. Kjo ishte më e keqja, që e kish pllakosur fshatin. Kishte vdekur një besimtar i nderuar mysliman dhe për fshatin ishte turp, nëse nuk do ta përcillte me ritualet mortore islame. Po që të sillej hoxha nga larg ishte e pamundur. Dikujt i shkrepi në mëndje një gjë, e cila në ditë me diell do të ishte një blasfemi e pastër. “Marrim priftin, u tha bashkëfshatarëve. Ai është njeri i Zotit dhe hoxha është njeri i Zotit. A ka një Zot? Ka. Le t’ia këndojë ai suret, që e ka punë këtë(?) dhe le t’ia bëjë ai adetet e fundit”. Nuk kishte kohë dhe kështu u bë. Kjo filozofi, pak a shumë, përcakton lidhjen e individit shqiptar me fenë. Këtu gjen edhe lidhjet e çuditshme subjektive të Mbretit Zog, Enverit dhe liderët e pas viteve ’90 me komunitetet fetare. Anipse, Bajroni në kohët e tij e thjeshtonte këtë me përcaktimin se: s’kish parë aq interes të shqiptarëve për fenë, kurse konti Çiano e referonte hapur se dyshonte për ateizmin e shqiptarëve.
Kjo e fundit mbase do merrej me rezerva po të mos kesh parasysh atë që realisht ndodhi me fenë në vitin 1967, masën që s’do ta bënte edhe shteti më kontrovers i botës. Shpallja e ateizmit, ishte një vendim që do konsakroj edhe në kushtetutë pak vite më pas. Regjimi socialist, më 19 nëntor të vitit 1967 nxori dekretin famëkeq nr. 4337 me titullin “Mbi abrogimin e disa dekreteve”, ku u eliminuan menjëherë dekretet e viteve 1949-1951, që legalizonin kartat e komuniteteve fetare. S’mbaroi këtu. U ndaluan të gjitha ritet fetare dhe u parashikuan penalizime për shkelësit. Që atë vit, objektet fetare u shndërruan në teatro, palestra, punishte, vatra kulture e deri banjo publike..
Para Luftës së Dytë Botërore
Armiqësia e shtetit shqiptar ndaj fesë lidhet me vitet ’20 të shekullit XX, kohë kur ai vetë filloi të ekzistonte realisht. Qysh në fund të 1922, Zogu, që po ngrihet në hierarkinë politike, merr masa kundër komunitetit katolik, që në përgjithësi e ka përkrahur atë si individ. Urdhëron mbylljen e disa shkollave katolike dhe përzë nga puna xhandarë, nëpunës dhe funksionarë katolikë. Më 5 Qershor të vitit 1923 kalon nga parlamenti shqiptar, Statuti Legal i Komuniteteve Fetare, ku Ahmet Zogu është sërish protagonist. I propozoi parlamentit të votonte këtë ligj me të cilin shtetasit shqiptarë si nënshtroheshin më asnjë legjislacioni kanonik, veç ligjeve të shtetit.
Në ligj vendoset që kleri aktiv të jetë i kombësisë dhe i etnisë shqiptare. Synohet që shteti të kontrollojë deri administrimin e pasurive të komuniteteve fetare. Revista “Ora e maleve” opozitare me Zogun dhe që e drejton Luigj Gurakuqi gati flet hapur për kryengritje. Opozita e katolikëve, që zhvillohet gjatë viteve ‘23-’24, përbën dhe gati fillesat antizogiste. Dy revistat kryesore të kulturës katolike “Leka” dhe “Hylli i Dritës”, botuar respektivisht nga jezuitët dhe françeskanët e pësojnë. Ndërkohë, që brenda komuniteteve fetare të krishtera ka zhvillime.
Kisha Ortodokse, qysh më 1922, ka filluar një luftë të drejtuar nga peshkopi luftarak Fan Noli, që të presë lidhjet me Patriarkanën greke në Konstadinopojë. Një vit më vonë, më 1923, është Bashkësia Myslimane që shpall pavarësinë nga Kalifati turk gjatë një Kongresi. Në një Kuvend më të madh më 1929, në Tiranë, të dy besimet shpallin hapur pavarësinë e tyre. Kisha katolike është më stoike. I qëndron pozicionit të saj, pasi ka një strukturë historike kanonike të ndërvarur nga Vatikani. Zogu e rresht për pak luftën dhe në fillim të mbretërimit të tij më 1928, gjërat duken më të qeta. Në Shqipëri janë të regjistruar plot 1127 xhami dhe 260 teqe e faltore të bektashinjve dhe sekteve të tjerë, e këtyre u shtohen edhe 844 kisha dhe 70 manastire të ortodoksëve, si edhe 147 kisha të katolikëve, nga të cilat 124 kisha vetëm në Shkodër. Po më 1928, Kushtetuta e re dhe Kodi Civil e Penal shënojnë një kthesë për komunitetet.
Nga Komunitetet pranohet dekreti i 16 korrikut 1929 mbi formimin e bashkësive fetare. Në të gjithë zhvillimet janë më indiferentë bektashinjtë, që prej pak vitesh kanë sjellë selinë e tyre në Shqipëri dhe bëjnë aktivitet të qetë. Por, Zogu, vetë, nuk mund të qëndrojë në qetësi. Fut grindjen në komunitetin ortodoks duke i bërë karshillëk Fanarit. Anipse rregullon pak marrëdhënien me katolikët (françeskanë) kundër jezuitëve. Shkon edhe më tej, kur dërgon njerëzit e tij në pritjen që i bëhet primatit françeskan. Ortodoksët dhe myslimanët luftojnë t’i përkthejnë materialet e liturgjive në shqip, ndërsa katolikët rezistojnë. Dy vjet më vonë, në Censusin e vitit 1930 qeveria zogiste përfshiu edhe pyetje rreth besimit fetar. Sipas statistikave: myslimanët ishin 696.000 vetë, ortodoksët 200.000 vetë kurse katolikët 105.000 vetë.
Megjithatë, konflikti më i madh mes autoriteteve të Tiranës dhe subjekteve fetare fillon për shkollat katolike të mbyllura nga Zogu më 1933 dhe që do rihapen me shumë vështirësi më 1936. Për tre vjet me radhë, veçanërisht katolikët shqiptarë i quajtën të cenuara të drejtat e tyre më të shenjta. Edhe pse realisht, ligji realisht godet të gjithë shkollat e huaja, mes tyre disa nga shkollat myslimane, shkollat e pakicës serbe në veri dhe vllahe në jug, liceun frëng të Korçës apo dhe disa institucione ngritur prej misionarëve amerikanë. Nisma zbatohet nga një antiklerik i njohur, ministri Mirash Ivanaj, që paradoksalisht kish qenë në shkollë fillore jezuite.
Situata u lehtësua më ’36 krejtësisht, pasi Zogu e ndjen që e ka tepruar dhe kjo po ndikon me Italinë, kurse Lidhja e Kombeve më 6 Prill 1935 i tërheq me forcë vëmendjen Shqipërisë. Zogu, gjithsesi, është i pari që e bën realisht laike Shqipërinë, duke mos i lënë terren të gjerë komuniteteve dhe institucioneve fetare. Mjeshtëria e tij mbetet tek përçarja. Kemi një konflikt të gjatë mes dy tipave të klerit, atij shekullar dhe atij rregulltar, apo ku jezuitët ndjejnë agresivitetin e françeskanëve; ortodoksit kanë zhvillimin mesvete të të rinjve dhe të vjetërve; ashtu si myslimanët ndahen në ata që kanë mbaruar në Al Azhar dhe të tjerët nga një seminar indian. E sërish, Zogu s’u mjaftua me kaq.
Mbi të peshojnë vrasje të klerikëve por edhe sjellje që do t’i vazhdonte egërsisht pasardhësi i tij. Kulmin e arriti më 1937, kur me nxitjen e tij, parlamenti shqiptar merr vendimin për heqjen e perçes për gruan myslimane, elementin që e kish identifikuar komunitetin mysliman përballë të tjerëve. Gjithsesi, u gjet një arsye që të fashiste dhe këtë masë, ndërkohë që më 1937 iu bënë lëshime dhe Patriarkanës Ekumenike, që njihte këtej e tutje edhe zyrtarisht autoqefalin e kishës ortodokse. Kuptohet, si shpërblim Fanari do kish dy veta të saj në krye të dioqezave shqiptare. Ndërkohë që katolikët filluan që t’i tregonin dhëmbët pak me forcimin e elementit italian në vend.
Nga Lufta në Socializëm
Ka pak histori për kohën e luftës, por që e përzien disi tepër komunitetin fetar me pushtuesin, ashtu si i veçon bektashinjtë, që e përqafojnë Luftën Antifashiste. Në këtë kohë edhe shqiptari më pak besimtar e shihte të lidhur besimin e tij të trashëguar ngushtësisht me zakonet dhe traditat familjare. Përpjekja zyrtare fillon që me Kongresin e Përmetit, mbajtur në maj të 1944 për formimin e Këshillit Antifashist e për hedhjen e bazave të pushtetit, ku Enveri proklamon se në listën e kandidatëve ishte respektuar kleri, që ndodhej në radhët e partizanëve. Në kushtetutën e vitit 1946, sanksionohet se të gjithë qytetarët janë të barabartë pavarësisht nga kombësia, raca apo besimi që i përkasin. Në realitet, s’është aspak kështu. Ka filluar kudo përndjekja fetare dhe ata që e pësojnë më së shumti janë të krishterët katolikë.
Goditja ishte e zgjuar sepse u shfrytëzua Ligji i Reformës Agrare (gusht 1945), që ishte ideal për regjimin e ri. Objektet e krishtera dhe myslimane dhe sidomos manastiret kishin të ardhura nga zotërimet e tokave, blatuar prej besimtarëve të ndjerëve. Këto administroheshin nga feja, ndaj shpronësimi i tyre nuk u duk si vepër antifetare por pjesë e Ligjit të Reformës, që në fakt e mbështeti me entuziazëm populli i sfilitur nga pronarët gjakpirës. Në realitet, gjërat janë ndryshe: Komunitetet fetare kishin vetëm 1.26 të tokës. Por, lufta ishte shpallur: Regjimi kishte eliminuar shumë nga krerët e fesë.
Ndërkohë që arsimi komunist e ndau fenë nga shkolla dhe më 1946 kleri mori goditje tjetër, kur nga reforma e atij viti u vendos të ndërhyhej dhe në mësimet në kisha e xhami, që me një Qarkore të vitit 1947, iu hoq dhe kjo e drejtë Komuniteteve Fetare. Lufta shkoi deri te jetimët, pasi Institucionet fetare u ndaluan të mbanin jetimët, ndërsa u ndaluan edhe shtypshkronjat, spitalet, seminaret, mejtepet dhe bibliotekat e komuniteteve fetare. Deri edhe letrat pastorale duhej të miratoheshin këtej e tutje nga shteti. Filloi ekzekutimi i klerikëve, që nuk mbështetnin, kurse objektet fetare rrudhen pa fund.
U konfiskuan deri edhe institucionet e bamirësisë, dy shtypshkronja dhe shtatë periodikë fetarë. Statistikat flasin për 127 klerikë të vrarë të komunitetit katolik, që Sinishta i ndan në10 anëtarë të hierarkisë, 56 priftërinj dioqezash, 30 françeskanë, 13 jezuitë, 10 seminaristë e 8 murgesha. Edhe myslimanët e pësojnë dhe po ashtu edhe kisha ortodokse. Eliminohet kryemyftiu Hafës Ibrahim Dibra, myftiu i Durrësit Mustafa Efendi Varoshi, ndërsa komuniteti e pëson me humbje pronash e personash. Nga 530 xhami mbetën vetëm 24 hapur, të cilat transformohen për gjëra të tjera. Bektashinjtë sërish janë më larg, por më 1947, në një ngjarje që edhe sot e kësaj dite mbetet disi mister vriten Baba Faja dhe Baba Fejzo nga Dede Abazi, kryegjyshi, që vrau veten pastaj. Regjimi do e ketë mbase si shfajësim të mbyllte plot 260 teqetë e tyre.
Qëndrimi “zbutet” pak me dekretin 743 të 26 janarit 1949 “Mbi bashkësinë fetare”. Me dekretin riafirmohen garancitë kushtetuese për lirinë e fesë dhe parashikohen dënime për këdo që kufizonte besimin dhe nxiste urrejtjen fetare”. Ka edhe këtu një kleçkë. Sepse që të funksionojë ligji duhej që të rishikohej statuti për çdo komunitet, e të përshtatej me 35 nenet e dekretit dhe pastaj të paraqitej në kryeministri për miratim brenda tre muajsh. Të vetmit që rezistuan ishin katolikët, që e kishin varësinë nga Vatikani, por kur edhe këta besuan se kishin arritur një marrëveshje u tradhtuan nga shteti në besimin e tyre. Më 30 korrik të 1951, origjinali i marrëveshjes i botuar ishte ndryshuar krejt.
Programi i shkollave u bë shumë laik dhe programi gati antifetar. Institucionet shkollore nuk kishin më fare në planet mësimore njohuri fetare. Situata ishte e nderë dhe ato pak subjekte që kishin mbetur duket se po jepnin shpirt. Regjimi kishte vdekur pak nga pak. Klerikët e katër besimeve ishin vrarë, denigruar, ndërsa objektet e kultit ishin gjithnjë e më të varfra. E që të kuptosh sesa luftë ishte bërë mund të kuptosh se parrullat kundër fesë ishin të përhershme dhe të kudogjendshme e ato do të vazhdonin dhe për vite të tëra pas eliminimit zyrtar të fesë. Deri më atëherë, ishte bërë një përgatitje intensive ideologjike, si edhe ishin përhapur materiale të ndryshme, parrulla e afishe, kurse në mbledhjet e rinisë goditeshin hapur njerëzit e fesë.
Vulën do t’ia vinte përfundimisht fjalimi i Enver Hoxhës më 6 shkurt të 1967 para Komiteti Qendror për dasitë fetare. Thirrja e tij drejtohej kundër besëtytnive, nxjerrjen jashtë ligjeve të mësimeve fetare duke deklaruar se feja e shqiptarit është shqiptaria…Me mençurinë e tij diabolike detyrën ia la rinisë, sepse energjitë më të mëdha mund t’i përballonte vetëm ajo. Papritur botimin e një ditë më vonë te Z.P., nxënësit e gjimnazeve të Durrësit mësynë kishat dhe xhamiat e qytetit, ndjekur si epidemi në të gjithë vendin. Të 2169 institucionet fetare që kishin mbetur pas shkretimeve, u bënë pre e vandalizmave shkatërrimtare, mes tyre 600 kisha e manastire ortodokse dhe 327 ndërtesa katolike. Një valë e dytë arrestimesh do dergjej mbi klerikët, që kështu po e mbyllnin jetën tokësore në vuajtje.
Pas vitit ‘90
Udhëheqësi i ri komunist Ramiz Alia në fund të viteve ‘80, bëri lëshimet e para, ndërsa në kronikat televizive, ai do të shfaqet edhe vetë teksa hyn në një xhami jashtë vendit. Në një ditë të ftohtë të fillim ‘90, u krye mesha e parë e katolikëve në Rrmajë, në muret e të cilëve ishin pushkatuar kushedi sesa klerikë. Ortodoksët u ndihmuan nga Kostadinopoja dhe në Shqipëri për të ringritur kishën erdhi episkopi Anastas, burim sherresh të pafundme me shtetin shqiptar. Të dyja kishat kryesore të krishtera në Shqipëri, u vizituan nga primatët e tyre. Papa Gjon Pali II mbërriti më 25 Prill 1993 dhe Patriku Ekumenik, Vartolomeu I, më 2 deri më 9 Nëntor 1999. Shteti do të tregohej më i kujdesshëm ndërsa themelohet Komiteti i Kulteve, organi që do të mbante këtej e tutje lidhjen e tij me komunitetet fetare. I themeluar më 1991, ai do përfaqësonte shtetin në marrëdhëniet e ndërsjellta. Anipse, shpesh, ai ka qenë jashtë rolit të vërtetë dhe në përplasjet e pafundme, sidomos të ortodoksëve dhe më pak myslimanëve dhe katolikëve me shtetin, për shkak të statusit të vet dhe ligjit të funksionimit që s’është shumë i qartë.
Nga ana tjetër, shteti shqiptar duhej të ishte më vigjilent, pasi shumë misionarë të të gjitha besimeve fetare, ia behën me qëllime jo të mira në Shqipëri. Jo rrallë herë, Shqipëria është përmendur për aktivistë fetarë kryesisht myslimanë në vitet e fundit, por edhe për emisarë ortodoksë, që i kanë fryrë shumë problemit të besimit kundër nacionalitetit dhe për bëma terrorizmi. Në ditët tona, marrëdhënia e shtetit me komunitetet rregullohet në bazë të nenit 10, pika 5 e Kushtetutës. Ndërsa si burime ligjore që rregullojnë marrëdhëniet përkatëse janë nënshkruar dhe ratifikuar aktualisht katër marrëveshje. Pikërisht në këtë kohë është ratifikuar edhe marrëveshja ndërmjet Qeverisë shqiptare dhe Selisë së Shenjtë të Vatikanit, e cila ishte miratuar që më 2003.
Kurse Ligji nr. 10 056, datë 22.01.2009 mundësonte dhe ndihte “Për ratifikimin e marrëveshjes ndërmjet Këshillit të Ministrave të Republikës së Shqipërisë dhe Bashkësisë Islame të Shqipërisë për rregullimin e marrëdhënieve të ndërsjellta”. Si në të shkuarën, Legjislacioni shqiptarë e cilëson laicizmin e shtetit e njëkohësisht të drejtën e individit për ushtrimin e besimit dhe të lirisë së tij të ndërgjegjes dhe me dy nene ndalon diskriminimin dhe lirinë e shprehjes. Megjithatë këto s’kanë mjaftuar që në praktikë gjërat të jenë aq të paqta. Sot e kësaj dite, shumë nga pronat e komuniteteve fetare, janë të pakthyera, kurse shteti është gjithnjë në një distancë jo shumë dashamire me ta, paçka se komunitetet kanë treguar paqësi. Më e keqja ishte në zgjedhjet e fundit politike, kur komuniteti mysliman u përdor në propagandën që bëhej për kandidatë të ndryshëm politikë, ashtu si komuniteti ortodoks për politikën zgjedhore me kandidatët e minoritetit në jug.
Larg të tjerave, në një farë mase, besohet se shoqëria shqiptare mbetet në shkallë të gjerë jobesimtare. Gallupi, në një anketim mbi besimin në shkallë botërore, e nxori Shqipërinë si një ndër 14 vendet më jofetare në botë, ku vetëm për 39% syresh të shqiptarëve në Shqipëri, feja luan ndonjë rol në jetën e tyre, ndërsa pjesa tjetër prej 71 % nuk ishte fare e interesuar.
Kaq, mjafton për të besuar edhe atë fabulën, që prifti dikur bënte punën e hoxhës në fshatin e largët…
*JAVA
