Kastriot Bezati
Familja e Sami dhe Emine Frashërit
Samiu mësimet e para i mori në Teqen bektashiane të Frashërit. Më 1865 vendoset në Janinë, ku kreu gjimnazin grek “Zosimea”. Punoi për pak kohë në sekretarinë e Vilajetit të Janinës dhe, kur ishte 21 vjeç, më 1871, u vendos në Stamboll dhe filloi punë në Zyrën e Shtypit, – shkruan Sami Frashëri në “Serveti Funun”, 1896.
Ishte një ndër organizatorët kryesorë të formimit të Komitetit Shqiptar të Stambollit më 18 dhjetor 1877, ndërsa më 12 tetor 1879, në moshën 29 vjeçare, zgjidhet kryetar i “Shoqërisë së të Shtypuri Shkronja Shqipe”.
Në vitet 1884-1885 drejtoi revistat “Drita” e pastaj “Dituria”. Hartoi për nevojat e shkollës shqipe libra, ndërsa më 1899 botoi “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhetë”, vepër që u përkthye në greqisht nga Fan Noli. Është autori i 57 veprave në gjuhën shqipe, turke e arabe, përfshirë këtu edhe revistat e gazetat qe ai drejtoi në Turqi, midis të cilave në gjuhën shqipe “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është dhe ç’do të bëhetë”, ndërsa në gjuhët turke e arabe, “Kamus ul Alam”, në 6 vëllime, për të cilën ai punoi 12 vjet, është autori i fjalorit normativ të gjuhës turke “Kamusi Turki” me 40000 fjalë e shprehje, si dhe autori i disa fjalorëve dygjuhësh frëngjisht-turqisht (1882) dhe “turqisht-frëngjisht (1885), arabisht-turqisht (Kamus-i Arabi). Shkroi në gjuhën turke drama e romane, ndër të cilat veprën “Besa”, botuar më 1875. Disa libra e broshura i përmblodhi te “Biblioteka e Xhepit” dhe, ndërkohë, ai drejtoi revistat e gazetat “Hadika”, “Tarabullus”, “Sabah”, “Aile”, “Hafta” dhe Terxhumani Shark”, që u bë organi legal i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Përktheu edhe shumë vepra, sidomos nga frëngjishtja.
Studiues të veçantë e kanë quajtur Samiun “një përmendore pune”. “Një njeri – një akademi”, – shkruan studjuesi turk Shexhaattin Tural. Të tre vëllezërit, Abdyli, Naimi dhe Samiu, janë simbole të atdhedashurisë dhe emblema të kulturës e diturisë në Shqipëri.
Guri Kr. Sevo, në kujtimet e tija të botuara më 1936, ndër të tjera shkruan: Një ditë e pyeta mësuesin tim, Petro Luarasi, “se cili është më i zoti, Naimi apo Samiu?”. Petro Luarasi iu përgjigj: “Nga cili sy sheh ti më mirë, nga i djathti apo i majti?”.
Samiu, në Stamboll u njoh dhe u martua me Emine Veliye, vajzën e Kazasker Sadedin Efendiut, një familje që ishte nga paria e Stambollit. U martua kur ishte 34 vjeç, më 1884. Me Eminenë bashkëjetoi 10 vjet dhe pati katër fëmije: Samijen, Sadiun, Sadijen dhe Ali Samiun. Me vdekjen e Eminesë, më 1894, pas një viti, më 1895, u martua për së dyti me Ballkëze Frashërin, vajzën e Ibrahim Pashës nga Laçenjtë e Frashërit, që në atë kohë jetonte në Stamboll, me të cilën pati një djalë, Skënderin.
Samija, vajza e madhe, u martua me Rashid Mansur Ererin, i cili për një periudhë ishte ministër i financave të Turqisë. La dy djem: Mehmetin dhe Eminin. Ky i dyti, Emin Ereri, ka ardhur disa herë në Shqipëri. Me të unë jam takuar dhe kam biseduar në Frashër tri herë: më 09.09.1973, kur punohej për ngritjen e shtëpisë së Vëllezërve Frashëri, më 16.06.1974, kur u përurua muzeu “Vëllezërit Frashëri” dhe më 09.06.1978, kur arkivoli me eshtrat e Abdyl Frashërit u nis nga Frashëri për në Tiranë.
Sadiu u nda nga jeta i ri. Sadija u martua me Subi Neshetin, Ali Samiu me Fahrijen dhe Skënderi me një vajzë që e kishte emrin Sabiha.
Ali Samiu, 1886-1951, studioi në shkollën e Gallatasarajit në Stamboll. Më 1905 krijoi klubin e futbollit, që u regjistrua zyrtarisht më 1912. Ali Samiu, apo si quhet nga viti 1934, Ali Sami Yen, ishte presidenti i parë i klubit sportiv të Gallatasarajt, prandaj edhe stadiumit të futbollit të Gallatasarajt, ndërtuar më 1964 me 25500 vende në qendër të Stambollit, iu dha emri “Ali Sami Yen”.
“Samiu ishte i dhënë shumë pas fëmijëve. Në çështjen e edukimit të tyre ai nuk ndalej përpara asnjë sakrifice”, – shkruan studiuesi turk A.S.Levend. “Deri në vitin 1899 në shtëpinë tonë kishte gjithmonë mysafirë. Midis tyre kishte priftërinj, hoxhallarë, shehlerë, dervishë, orientalistë, të huaj, të rinj e të vjetër. Respektonte mendimin e tjetrit dhe dinte të sillej me secilin. Me fëmijët sillej si fëmijë”, – shkruan Ali Sami, djali i Samiut, Hekmet Turhan Daghoglu, “Semsettin Sami”, Stamboll, 1934.
“Samiu … ka pasë shtatin e gjatë dhe …me bel të hollë, me ball të gjanë dhe pak të dalun përjashta. Ngjyrën e syve e ka pasë të zezë dhe shumë të shkëlqyeshme …Si në shtëpi ashtu edhe në shoqëri gjithmonë serioz dhe në të folun i ambël dhe buzagaz …me secilin person ka ngjallë respekt e dashuni të thellë”, – shkruan Niazi Sulçe, Nasho Jorgaqi, “Vëllezërit Frashëri”, 2008.
Samiu ka patur letërkëmbime të shumta. “Samiu ka patur letërkëmbim shumë të gjerë, të dendur, të cilin e zhvillonte në shtatë gjuhët që zotëronte: në turqisht, italisht, gjermanisht, arabisht, persisht, greqisht, shqip. Ai dërgonte 10-15 e deri ne 20 letra në ditë”, – thotë vajza e madhe e Samiut, Sania, që i ka qëndruar vazhdimisht pranë Samiut, Gazmend Shpuza “Gjurmime në epokën e Rilindjes Kombëtare”, Tiranë, 1980. Samiu jetoi thjeshtë, shpesh në varfëri, që nuk iu ndanë edhe borxhet. Sapo u nda nga jeta, shtëpia dhe biblioteka e tij prej 20000 vëllimesh, u shitën që familja e tij të vazhdonte të jetonte. Në një certifikatë që, Këshilli i Lagjes Eren Qoj, i lëshoi pas vdekjes së Samiut gruas se tij, Ballkëzit, ndër të tjera thuhet se ajo ka të drejtë të tërheqë 796 grosh – ja kjo ishte e gjithë pasuria financiare e lënë nga kolosi Sami Frashëri.
Porta e Lartë e ndoqi, e persekutoi, e internoi, e izoloi, aq sa vitet e fundit iu ndalua të dilte edhe nga shtëpia. U nda nga jeta ditën e shtunë, ora 21, ditën e 18 qershorit 1904. Eshtrat ndodhen në varret e njohura të Fario Kunit në Stamboll, – Gazeta “Telegraf”, 19.09-2011.
Shahnishaja, Tahsini dhe Mehmeti
Shahnishaja u martua me Ibrahim Lutfi Bërzeshtën, 1823–1904, nga Bërzeshta, në atë kohë e Kazasë së Starovës, ndërsa sot e rrethit të Librazhdit. Më 1866 mbaroi shkollën e lartë të mjekësisë ushtarake në Universitetin e Stambollit. Po atë vit u emrua me punë në Janinë. Më pas emrohet pedagog në Fakultetin e Mjekësisë të Stambollit. Më 1870 u dërgua në Jemen dhe, pas një viti, më 1871, u emrua profesor në Shkollën Mbretërore të Mjekësisë në Stamboll. Më 1876 u dërgua në Spitalin Ushtarak të Shkodrës dhe, pas disa muajsh, u kthye në Stamboll dhe krejt jetën e kaloj si profesor katedre në Fakultetin e Mjekësisë të Universitetit të Stambollit.
U gradua kolonel më 1888 dhe gjeneral më 1898. Ibrahim Bërzeshta, kunati i Vëllezërve Frashëri, ishte një personalitet erudit, njohës i disa gjuhëve të huaja, zotërues i disa disiplinave shkencore dhe një pedagog i talentuar. “Prof. dr. Ibrahim Lutfi Pasha konsiderohet si themelues i Universitetit të Stambollit dhe i terminologjisë shkencore mjekësore turke”, – shkruan mjeku i njohur me orgjinë shqiptare Prof. Besim Omer Pasha në librin “Nev-Sali”, 1905. Mori pjesë në lëvizjen kombëtare dhe ishte anëtar i Shoqërisë së Stambollit në vitet e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.
Shahnishaja, mbasi u martua, shkoi dhe jetoi në Turqi. Kishte një djalë, Vasifin, 1870-1931, – shkruajnë vëllezërit Alfred dhe Neki Frashëri, dhe një vajzë, Sadijen, e cila u martua me mjekun Refat Frasheri, – thuhet në librin e Dr. Kadri Kërçikut, “Zhvillimi i Shëndetësisë në Shkodër në shek. XVIII – XX”, Tiranë, 1962. Vasifi, kishte një vajzë dhe një djalë, Lejlanë dhe Orhanin, ndërsa Sadija, vajza e Shahnishasë dhe Refatit një djalë,. Skënderin. Dhëndri i Shahnishasë, Refati, 1862–1934, ishte nga Sulejmanbellinjtë e Frashërit, djali i Myftarit. Studjoi për mjekësi në Universitetin e Stambollit.
Pasi u diplomua punoi në spitalin ushtarak të Shkodrës deri në vitin 1898. Më vonë, deri më 1913, ishte drejtori i Institutit Bakteriologjik “Luis Pasteur” në Stamboll. Realizoi shumë studime në fushën e bakteriologjisë. Zbatoi vaksinimin kundër lisë me anën e gërvishtjes për herë të parë në Shqipëri. Qeveria e dalë nga Kongresi i Lushnjës, krijoi Drejtorinë e Përgjithshme të Shëndetësisë dhe, në vitet 1920–1931, drejtor i kësaj drejtorie ishte mikrobologu i mirënjohur, Prof. Refat Myftar Frashëri. Refati eci në rrugën atdhetare të Vëllezërve Frashëri. Luftoi e punoi për lirinë, pavarësinë dhe demokracinë në Shqipëri.
Naim Frashëri në poemën “Bagëti e Bujqësi”, botuar më 1866, ndër të tjera shkruan: “Dhe ti Mali-Plak që me sytë e tu ke parë, / Luftra të mëdha e punë që kanë ngjarë” dhe, ky mal, është Mali-Plak mbi Sopotin dhe Bërzeshtën në Librazhd, për të cilin kënga popullore ”Gjorg Golemi, Princi i Sopotit”, thotë: “Në Mal-Plak e mbi Sopot, / Gjorg Golemi kryezot!”. I këndon Malit-Plak dhe Sopotit, që ngrihet edhe mbi Bërzeshtën, ndoshta se ai kishte dëgjuar për Malin-Plak, Gjorg Golemin e Sopotin nga miku i tij, farmacisti ushtarak Halit Bërzeshta i njohur me emrin Bej Baba dhe nga kunati i tij, mjeku ushtarak, Ibrahim Bërzeshta, i shoqi i Shahnishasë.
Tahsini ishte i zgjuar dhe me kulturë, kishte shumë gjëra të përbashkëta me Samiun, i cili, ashtu si dhe Naimi, e vlerësonin shumë. “Hartoi disa punime. Punimi i tij i parë me titull “Meditime” kishte karakter filozofik … Shkroi gjithashtu katër drama me titull “Rexhepi gjakësor”, “Haxhi Efendiu”, “Xhelatët e fëmijve”, kurse titullin e dramës së fundit nuk e dimë. Të gjitha punimet i shkroi turqisht”, – shkruan Kristo Frashëri, “Abdyl Frashëri”, Tiranë, 1984.
Sëmundja e tuberkulozit ndau nga jeta në fillim Nefisenë, pastaj Sherifin dhe më vonë Tahsimin. E ndau Tahsinin kur ai ishte në Janinë. Kur vdiq Tahsini, Naimi ishte në Baden të Austrisë dhe, e mori vesh gjëmën e madhe, se “vdekja kish marrë Tahsinin” kur u kthye nga Austria në Janinë, – shkruan Nasho Jorgaqi , “Vëllezërit Frashëri”, Tiranë, 2008. Vjersha me titull “Në vdekje të vëllait”, shkruar më 1877, botuar në përmbledhjen poetike “Tehajjulat” (“Endërrimet”), më 1885, tregon dhëmbjen e madhe të Naimit, i cili ndër të tjera shkruan në këtë vjershë: “Tashti ngjyrat që la toka s’kam ç’i dua, / Pas kësaj kuptim më s’kanë, ah, për mua, / … Në mes resë së mjerimit mbeta sot, / I pashpresë jam tashti e dhimbje plot”.
Mehmeti u vendos në Janinë më 1865, ku edhe studjoi e përfundoi gjimnazin “Zosimea”. U martua me Vesimen, vajzën e Said Shermedin Toptanit, motrën e vëllezërve Murat dhe Refik Toptani, nga të cilët i pari ishte martuar me vajzën e të vëllait, me Asijen e Sherifit. Mehmeti punoi në Janinë, në Selanik dhe në Stamboll. Në Selanik ishte drejtor i doganave, në vitet ’90 të shek. XX. Në Stamboll, Mehmeti, botoi gazetën “Besa”, numri i parë i së cilës doli më 5 nëntor 1908.
Mehmeti dhe Vesimia kishin një djalë dhe tre vajza. “Gjyshi im, Mehmeti … lindi djalë të vetëm Hysrefin, babain tim. Po ashtu edhe im atë vetëm mua më pati djalë dhe tre vajza”, -thotë nipi i Mehmet Frashërit, qe mban edhe ai emrin e gjyshit, të Mehmet Frashërit, i cili njihet më shumë me emrin Pipi dhe jeton në Tiranë.
Shqipërinë e ngriti, e lartësoi dhe i dha emër mbi tokë Gjergj Kastriot Skënderbeu, e mbajtën më këmbë dhe i ndriçuan rrugën e lirisë vëllezërit Abdyl, Naim dhe Sami Frashëri dhe i vuri mbi krye kurorën e vetëqeverimit Ismail Qemal Vlora.
Abdyli, “Hero i Popullit”, udhëheqës, burrë shteti, ideolog, politikan, diplomat, organizator dhe orator i shquar i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Naimi, “Mësues i Popullit”, poeti më i madh i Rilindjes, edukatori, mësuesi dhe veprimtari i shquar i kulturës dhe arsimit, ndërgjegjja e kombit, këngëtari i madh i lirisë së njeriut dhe Shqipërisë. Samiu, “Mësues i Popullit”, dijetari dhe gjuhëtari i madh, shkrimtari, publicisti dhe përkthyesi i shquar, ideologu kryesor i Rilindjes.
A nuk duhet sot që, edhe Abdyli, Naimi dhe Samiu, të cilët kanë qenë, janë dhe do të mbeten yje të pashuar për shqiptarët e Shqipërinë, të jenë së bashku në një Skulpturë Monumentale në një nga sheshet kryesore të Tiranës? Vëllezërit Frashëri, Abdyli, Naimi dhe Samiu, janë mrekullia e historisë dhe frymëmarrja e Shqipërisë.
Si djali i Sami Frashëri themeloi klubin e futbollit “Galatasaray”
Ka lindur në Kandili të Stambollit, më 20 mars 1886. Emri origjinal i tij është Ali Sami, dhe është i biri i Sami Frashërit.
Ali Sami “Yen” Frashëri në vitin 1905 krijoi klubin futbollistik Sport Klub Galatasaray dhe ishte president i parë për 13 vjet rresht, nga 1905-1918. Dhe përsëri për pak kohë në vitin 1925. Ishte trajner i parë i ekipit të futbollit në mes viteve 1905-1908. President i Komitetit Olimpik nga viti 1926-1931. Trajner i parë në një ndeshje ndërkombëtare kundër Rumanisë. Ali Sami Frashëri, vdiq më 20 korrik, 1951.
Ali Sami Frashëri është edhe një nga futbollistët e parë shqiptarë, gjithashtu është një nga trajnerët e parë shqiptarë, një nga presidentët e parë të një skuadre futbolli.
Ali Sami Frashëri gëzonte një respekt të jashtëzakonshëm në shtetin turk e veçanërisht në qytetin e Stambollit.
Ali Sami Frashëri vuri themelet e futbollit turk, ishte iniciatori i parë i krijimit të klubeve sportive si të: Basketbollit, hendbollit, volejbollit, notit, hipizmit etj. Kundërshtarët e përjetshëm të klubit të Ali Sami Frashërit ishin: SK Fenerbahçe, JK Beshiktash, Trabzonspor, Istanbulspor etj.
Ali Sami Frashëri ndoqi rrugën e babait dhe xhaxhallarëve të tij, që të gjithë intelektualë të shquar dhe shumë vizionar. Nën udhëheqjen e tij SK Galatasaray fitoi shumë trofe, ishte skuadra më e fortë dhe më e organizuar në Turqi dhe Ballkan.
Një kuriozitet sa i përket fanellave të SK Galatasaray:
Në fillimet e saja, atëherë kur edhe e themeloi, fanellat e SK Galatsarayit kishin ngjyrat kuq e zi, si dhe në anën e majtë emblemën me shqiponjën dy krenëshe, që simbolizonte edhe vet origjinën e Ali Sami Frashërit. Por me kalimin e kohës nga vetë shteti otoman, u detyruan dhe u obliguan që të hiqeshin fanellat me ngjyrën kuq e zi dhe ta hiqnin shqiponjen si emblemë të klubit, e t`i zëvendësonin me ngjyra verdh e kuq, që edhe sot e kësaj dite i bart SK Galatsaray.
Një kohë ka qenë edhe kryetar i shoqatës së arbitrave të Turqisë. Pas vdekjes së Ali Sami Frashërit drejtuesit e klubit Galasaray vendosën që stadiumit t`ia lënë emrin e legjendës së futbollit dhe sportit turk, emrin e shqiptarit tonë të madh “Ali Sami Yen”. Emrin e tij, Ali Sami Yen, mbanë edhe një rrugë në Stamboll. Kurse fjala Yen në biografinë e tij ishte pseudonimi, sepse ashtu e quanin dhe e njihnin dashamirët e futbollit turk, Ali Sami Yen.
Me vdekjen e tij Turqia humbi themeluesin e futbollit turk, kurse shqiptaria birin e saj.
